NT - 20.12.1984, Blaðsíða 10

Ingólfur Davíðsson:
Jólasveinar —
„Jólasveinar cinn og átta
ofan koinu af fjöllunum“.
Sá fyrsti átti að koma til byggða 9
dögum fyrir jól, síðan einn á dag, sá
síðasti á aðfangadaginn. Hinn fyrsti
fór svo burt á jóladag og síðan koll af
kolli. Sumir töldu jólasveinana 13 og
kom þá sá fyrsti 13 dögum fyrir jól,
og sá síðasti hélt á brott til fjallanna
aftur á þrettándanum. Til fyrri tölu
jólasveina bendir þessi gantla vísa:
„Upp á sfól stendur inín kanna,
níu nótlum fyrir jól
kom ég til manna.
Þá dansaði Anna“.
Hvert var hlutverk könnunnar og
hver var Anna?
íslensku jólasveinarnir munu vera
æði gamalt fyrirbæri, og hafa verið
fyrirferðarmiklir í þjóðtrúnni. Býsna
ólíkir Nikulási jólasveini (Sánkti
Kláusi), sem ræður mestu nú, en hann
er ensk-hollensk-amerískur blending-
ur! Nikulás gleður börn með gjöfum,
söng og skringilegheitum, en gömlu
jólasveinarnir þóttu viðsjálsgripir í
aðra röndina, smáhrekkjóttir og þjóf-
óttir, jafnvel áþekkir hálftröllum. Af
sumum taldir börn Grýlu og Leppa-
lúða. Óþæg börn voru hrædd á þeim
fyrr á tíð, þó minna á Grýlu!
Jólasveinarnir voru í essinu sínu
þegar skyggja tók og víða á ferli um
jólaleytið. Voru reyndar furðu mann-
legir greyin eins og nöfn þeirra votta
glögglega. Einhverja hugmynd fékk
ég um það, sem barn, að sumir þeirra
væru einkum á stjái í rökkrinu, en
aðrir í þreifandi myrkri, og væru
kallaðir samkvæmt því Rökkurbjórar
og Myrkrabjórar.
„Nú er Rökkurbjóri kominn á
kreik" heyröi ég sagt og leist þá ekki
á blikuna að vera einn!
Klæðnaður jólasveina
(slensku jólasveinanna mun fyrst
getið á prenti í Grýlukvæði séra
Stefáns Ólafssonar í Vallanesi á 17.
öld. Þeir voru baldnir , stórir, Ijótir
og luralegir í dökkleitum, röndóttum
fötum, með stóra, gráa topphúfu á
höfði. Fleiri sögur ganga af útliti
þeirra, en sjaldan þóttu þeir skraut-
menni!
Um og eftir síðustu aldamót er
búningur þeirra tekinn að breytast
verulega vegna áhrifa frá Sánkti Niku-
lási. Samt voru þeir lengi klæddir
gömlurn íslenskum bændafötum í
ímynd manna. Stundum þó í viðhafn-
arbúningi, t.d. rauðri skyrtu, grænum
buxum, bláum sokkum og gulum
skóm. i'eir gátu haldið sér til! Skegg
niður á tær höfðu sumir og voru
heldur öldurmannlegir.
Sánkti Nikuláserskrautlega búinn,
rjóður í kinnum, glaðlegur og raunar
síbrosandi. Hann ber langt hvítt
skegg, klæddur rauðum kufli, með
stóra hvíta stromphúfu á höfði og
jólagjafapoka á baki. Islensku jóla-
sveinarnir voru einnig með poka. en
liann var ætlaður til að stinga í því
sem þeim áskotnaðist, mat. kertum
og jafnvel óþægum krökkum!
Bóm óttuðust jólasveina
I'au voru fyrrum hrædd á þeim ef
þau voru óhlýðin eða geröu eitthvað
af sér. En í „Húsagatilskipun“ árið
1746 var lagt bann við því. Þó eimdi
lengi eftir og börn voru smeyk við
jólasveina fram á 18. og 19. öld. Þó
hræddari miklu við Grýlu og Leppa-
lúða.
Lítt mun vera kunnugt um uppruna
jólasveina og þjóðtrúar um þá. Til var
trú á svipaða vætti fyrr á tíð í Noregi
og víðar á Norðurlöndum.
Getið norskra jólasveina
Þeir voru taldir gera ýmsan
óskunda, þar sem hér, og jafnvel vera
■ Spáfugl og jólasveinn!
öllu íllvígari en hinir íslensku. Stund-
um áttu þeir að hafa sést ríðandi í
loftinu og var það kölluð jólareiö eða
Ásgarðsreið. Þessu svipar og til gand-
reiðar mannanna! í Sunnfjord í Nor-
egi voru þeir taldir fimm saman á
ferðinni um jólin að elta fólk sem
hagaði se'r illa.
Nöfnin eru: Pátak (tók óþægðar-
orma), Stikk (stakk þeint í poka), Bit
(beit þá), Ber (lamdi þá) og Kast
(fleygði þeim í ána)! Líka er getið um
Guðmund garðastaur í Noregi, nafn
hans gæti verið fyrirmynd hins ís-
lenska Stekkjarstaurs?
Ekki er ólíklegt að áhrif norskra
jólasveina hafi borist til íslands
snemma á öldum.
Nikulás slæst í förina
og gengur vel fram. Hver er uppruni
hans, aðaljólasveinsins nú á tímum?
Nikulás var enginn náttúruvættur,
heldur biskup í borginni Myra í
Litlu-Asíu að sögn. Góður biskup,
sem margir töldu helgan eftir dauð-
ann, fyrir um 1700 árum. Hann kom
stundum óvænt til bjargar, einkum ef
heitið var á hann.
Nikulás varð smám saman sérstak-
ur verndardýrlingur sjómanna og
barna. Fór dýrkun hans vaxandi er
tímar liðu. Talið er að í lok miðalda
hafi um tvö þúsund kirkjur í Vestur-
Evrópu verið helgaðar honum (Nikul-
ásarkirkjur), þ.á.m. Oddi á Rangár-
völlum á dögum Sæmundar froða, (44
Nikulásarkirkjur á íslandi?)
Hinn örláti Nikulás
Á málverki frá 15. öld sést hann
gefa börnum gjafir. Messudagur
Nikulásar var raunar 6. desember, og
lengi framanaf færði hann börnum
gjafir á þeim degi. Hafði þá stundum
með sér púka til vonar og vara og lét
■ Júlahafur, köttur, köngull og
korn.