Lesbók Morgunblaðsins - 07.08.2004, Blaðsíða 4

4 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 7. ágúst 2004
Á
ttundi áratugur tuttugustu
aldar var gjöfult tímabil fyrir
sjálfsævisöguleg skrif víða
um heim. Árið 1975 var til
dæmis mikið umbyltingarár í
Frakklandi og kom þar ým-
islegt til. Fræðimaðurinn Philippe Lejeune
setti fram kenningar sínar um bókmennta-
tegundina og sagði hana byggja ekki endi-
lega á einhverjum stöðluðum formlegum
einkennum heldur á því sem hann kallaði
hinn sjálfsævisögulega samning (le pact
autobiographique) milli höfundar og les-
anda, sem hefur reynst
fræðimönnum notadrjúgur
kenningarammi, og fræði-
maðurinn Roland Barthes
og rithöfundurinn Georges Perec gáfu út
sjálfsævisöguleg verk þar sem þeir gerðu
djarfar tilraunir með bókmenntategundina
sem reyndu á þanþol hennar á ýmsa vegu.
Texti Barthes (Roland Barthes par Roland
Barthes) hefst á nokkrum síðum með ljós-
myndum frá ævi hans og síðan tekur við
safn af brotum um hugmyndir, hugtök og
kenningar sem mynda ævisögu hugsunar
frekar en upprifjun á liðinni tíð, því þar er
ekki að finna neina línulega frásögn af ævi
Barthes. Perec (W ou Le souvenir d’en-
fance), sem var gyðingur, fléttar saman
óljósar bernskuminningar, en foreldrar hans
voru drepnir í seinni heimsstyrjöldinni þeg-
ar hann var barnungur, og óhugnanlega
dystópíska fantasíu um fasískt þjóðfélag á
eyjunni W þar sem allt snýst um íþróttir.
Árið 1977 kynnti svo rithöfundurinn og
fræðimaðurinn Serge Doubrovsky nýyrðið
‘autofiction’ í verki sínu Fils, en það orð
vildi hann nota yfir verk, eins og Fils, sem
byggðu á raunverulegum atburðum en not-
uðu aðferðir skáldsögunnar til að segja frá
þeim, auk þess sem höfundar þannig verka
byggju mjög meðvitað til sögupersónu úr
sjálfum sér. Doubrovsky fjallaði síðan nánar
um þetta hugtak í mörgum fræðigreinum og
hélt áfram að þróa formið í ýmsum prósa-
verkum síðar og fleiri höfundar unnu á
þessum mörkum skáldskapar og sjálfs-
ævisögu og má þar nefna Patrick Modiano.
Þessi frönsku verk áttu það sameiginlegt að
þar voru á ferð tilraunir með form og frá-
sagnarmáta og þessum tilraunum fylgdi
sterk meðvitund um flókið samband texta
og lífs, og takmarkanirnar sem fylgdu því
að festa líf á bók.
Konur og innflytjendur
Á svipuðum tíma í Bandaríkjunum og raun-
ar víðar um hinn vestræna heim komu út
sjálfsævisögur sem einnig áttu eftir að hafa
gríðarleg áhrif á formið með því að hleypa
nýjum röddum inn í bókmenntategundina,
en þar voru konur og innflytjendur og af-
komendur þeirra sem má segja að hafi tekið
formið og gert það að sínu. Má þar nefna
bókina The Woman Warrior: Memoirs of a
Girlhood among Ghosts eftir hina kínversk-
ættuðu Maxine Hong Kingston (1976), sem
lýsir uppvexti stúlku á mörkum kínversks
og amerísks menningarheims og nokkru síð-
ar kom út The Hunger of Memory: The
Education of Richard Rodriguez (1982) eftir
Richard Rodriguez, sem er af mexíkóskum
ættum, umdeilt verk um líf í tveimur tungu-
málum. Í þeirri vakningu sem varð á sjö-
unda og áttunda áratuginum um réttindi
kvenna, svartra og aðra minnihlutahópa,
varð sjálfsævisagan tilvalinn vettvangur
þessara hópa þar sem hún fléttaði saman
hið pólitíska og persónulega, og upphóf
reynslu hinna raddlausu og réttlausu. Við-
fangsefnið var að skýra frá lífi, og þá sér-
staklega reynsluheimi sem aðrir höfðu ekki
aðgang að og verkin lýstu ekki síst leit að
sjálfsmynd, oft á mörkum tveggja heima og
jafnvel tveggja tungumála. Sjálfsævisagan
sýndi í þessum margvíslegu tilraunum, um-
breytingum og nýjum viðfangsefnum að hún
getur verið svæði tilrauna, margs konar
óvæntra hliðarspora og er rammpólitísk í
sínu persónulega eðli.
Essay-róman og
uppvaxtarsaga
Þessi áratugur var heldur ekki alveg tíð-
indalaus í íslenskum sjálfsævisögulegum
skrifum, en þá gaf Halldór Laxness út
minningabækur sína, þá fyrstu Í túninu
heima árið 1975, og Sigurður A. Magnússon
hóf sinn mikla bálk með Undir kalstjörnu
1979. Þessi verk veltu einnig upp nokkrum
spurningum um formið. Halldór nefndi sín
verk essay-rómana, form sem byggir á
raunverulegum atburðum, en með skáldlegri
framsetningu og vitnar til sem viðmiðs
hinnar amerísku ný-blaðamennsku sem var
áberandi á sjöunda áratugnum. Sigurður A.
nefndi sitt verk uppvaxtarsögu og forðaðist
að nota orðið sjálfsævisögu, og til að draga
textann enn frekar frá raunverulegum at-
burðum og fólki, þá breytti hann nær öllum
nöfnum í verkinu. Þessar tilraunir til að
komast hjá því að nota orðið ‘sjálfsævisaga’
um verk sín eru síður en svo sjaldgæfar hjá
höfundum. Það er eins og titlinum fylgi of
mikil ábyrgð, of mikil krafa um að höfundur
segi satt og rétt og nákvæmlega frá ævi
sinni, sem hann af einhverjum ástæðum –
hvort sem um er að kenna brigðulu minni
eða þörf fyrir að þegja yfir sumu, eða efa-
semdir um að skáldleg framsetning eigi
heima í forminu – telur sig ekki geta staðið
undir.
Þessi skilgreiningarvandi hefur aftur orð-
ið áberandi undanfarin ár með aukinni fjöl-
breytni í sjálfsævisögulegum skrifum hér á
landi þegar ýmis verk hafa komið út sem
hafa heldur breytt landslaginu í bókmennta-
greininni. Þar má segja að Guðbergur
Bergsson hafi riðið á vaðið með verkunum
Faðir, móðir og dulmagn bernskunnar
(1997) og Eins og steinn sem hafið fágar
(1998) sem hann nefndi „skáldævisögu“, og
notaði þar ýmsar aðferðir skáldskaparins til
að segja sögu af æsku sinni og ævi foreldra
sinna. Sigurður Guðmundsson, Ósýnilega
konan: SG tríóið leikur og syngur (2000),
fléttaði saman dagbókarformi, er hann lýsti
daglegu lífi sínu í Kína, og sjálfskönnun, þar
sem hann kannaði þrjár hliðar sjálfsins;
konuna, kallinn, og hulstrið. Albúm (2002)
Guðrúnar Evu Mínervudóttur ber undirtit-
ilinn skáldsaga, þótt uppbygging, form og
innihald minni mjög svo á minningabækur.
Hún bregður upp myndum úr æsku aðal-
persónunnar og með titlinum vísar hún til
sterkra tengsla ljósmyndunar og minnis.
Minningabókarformið er þannig skapað að
það leiðir ekki endilega að einum ákveðnum
punkti, eða snýst um einn afmarkaðan at-
burð, heldur er tilgangurinn að kanna minni
og fortíð og tilurð sjálfs.
Skyggnst djúpt í karakterinn
Verk Lindu Vilhjálmsdóttur Lygasaga
(2003) er á kápu kallað ‘sönn saga um lygi’,
og allt efni og form, viðtöl við höfundinn og
önnur umfjöllun hefur skilgreint verkið sem
sjálfsævisögulegt. Þessi bók fellur í þann
flokk sjálfsævisagna sem hafa mjög ákveð-
inn tilgang, í þessu tilfelli að lýsa og reyna
að draga fram ástæður alkóhólisma. Þetta
mjög svo grípandi verk hefur því ein-
staklega sterkan þráð sem bindur það sam-
an, og þær minningar sem settar eru fram
eru allar rifjaðar upp í þeim tilgangi að
kanna ástæður fíknarinnar í fortíð hennar
og persónuleika; hvernig varð hún eins og
hún varð? Utanaðkomandi aðstæður eru
ekki endilega tilteknar sem áhrifavaldar,
Um nokkur
nýleg íslensk
sjálfsævisögu-
leg verk
Eftir Gunnþórunni
Guðmundsdóttur
gunnth@hi.is
Bjarni Bjarnason Eiríkur Guðmundsson
Halldór Laxness
Linda Vilhjálmsdóttir
Oddný Eir Ævarsdóttir
Pétur GunnarssonSigurður A. Magnússon
Fortíðin, samtíminn o