Lesbók Morgunblaðsins - 04.09.2004, Blaðsíða 11

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 4. september 2004 | 11
Vaka-Helgafell hefur nú endurútgefið þrjáraf sögum Indriða G. Þorsteinssonar und-ir titlinum Tímar í lífi þjóðar en hannhafði Indriði sjálfur valið sögunum í fyrri
útgáfu. Í formála að hinni nýju kilju segir Kristján
B. Jónasson bókmenntafræðingur að hér séu sög-
urnar Land og synir (1963), Norðan við stríð (1971)
og 79 af stöðinni (1955) og þær
myndi heild svo að úr verði:
„ … þrískipt mynd þar sem vatna-
skil íslenskrar nútímasögu, síðari
heimsstyrjöldin, eru í miðju en til beggja handa for-
leikur hennar og eftirmáli: kreppan og kalda stríð-
ið.“ (7) Myndin sem Kristján lýsir er eins og þrí-
skipt altaristafla en þannig myndi ég ekki vilja lýsa
helstu verkum Indriða. Ég myndi frekar lýsa þeim
eins og óloknu ferli, sögu sem hefst hvergi og lýkur
aldrei.
Indriði G. Þorsteinsson fæddist í Gilhaga í Lýt-
ingsstaðahreppi, Skagafirði árið 1926 og þar sleit
hann barnsskónum. Fjölskyldan flutti til Akureyr-
ar árið 1939. Það var mikið áfall að flytja úr sveit-
inni í sollinn á hernuminni Akureyri en því hefur
Indriði lýst í hinni merkilegu viðtalsbók Stríð og
söngur sem Matthías Viðar Sæmundsson gerði árið
1985. Viðtalið við Indriða heitir „Útlagi í tímanum“.
Árið 1950 flutti Indriði að norðan, suður til Reykja-
víkur. Hann var blaðamaður á Tímanum og síðar
ritstjóri og hvassyrtur pistlahöfundur sem fólk ým-
ist virti og dáði eða hataði og óttaðist.
Indriði vakti fyrst athygli í bókmenntaheiminum
þegar hann vann smásagnasamkeppni Samvinn-
unnar árið 1951 og hlaut að launum ferð til Mið-
jarðarhafslanda. Verðlaunasagan hét „Blástör“ og
birtist síðar í safninu Sæluviku sem kom út sama ár
hjá hinu nýstofnaða bókaforlagi Iðunni. „Blástör“
segir frá bóndanum Balda sem hefur fengið ráðs-
konu með barn úr kaupstaðnum en ekki haft döng-
un í sér til að reyna við hana allt sumarið. Eins og
Knútur Hafsteinsson bendir á í úttekt sinni á smá-
sögum sjötta áratugarins er kynhvötin hinn ólgandi
drifkraftur sögunnar; þarfanautið, graðfolinn, han-
arnir og bóndinn bregða á leik í sögunni enda eru
kýrnar yxna, hryssurnar í látum, hænurnar og
ráðskonan reiðubúnar. Öll náttúran, gróður, dýr og
menn, sameinast í hálfgerðu kynsvalli og óði til
frjóseminnar í sögunni sem lætur eina myndina
renna yfir aðra í texta sem er bæði fyndinn og eró-
tískur. Tímaritið Líf og list skilgreindi upphafs-
mann sögunnar sem „náttúrumikinn höfund“ og
Indriði er enn að hlæja að því í viðtalinu við Matt-
hías 35 árum síðar.
Sumar smásögur Sæluviku eru augljóslega stíl-
æfingar, styttri eða lengri skissur með þjóðsag-
naminnum, sumar groddalegar og erótískar, aðrar
upphafnar og siðavandar eins og ekki hafi sami höf-
undur haldið þar á penna. Allar eru sögurnar þó
hefðbundnar að gerð, hverfast um einn meg-
inatburð og hvörf í lífi persónanna. Þær þóttu
myndrænar og menn bentu á fyrirmyndir í hinum
fræga ísjakastíl Ernest Hemingway þar sem níu tí-
undu af merkingunni voru undir yfirborðinu. Hinn
harðsoðna stíl þurfti Indriði hins vegar ekki að
sækja til Hemingway því að þannig höfðu íslenskir
karlmenn löngum tjáð sig, þannig talaði hinn skap-
harði Indriði afi höfundarins og aðrir forfeður í
Skagafirði. Þannig töluðu líka sannir, bandarískir
karlmenn í bíómyndunum sem allir ungir Íslend-
ingar slokuðu í sig á fimmta áratugnum. Samtölin
voru kaldhömruð, snögg tilsvör, ekkert látið uppi
en viðkvæm hjörtu slógu undir hrjúfu yfirborði.
Fjórum árum seinna sló Indriði í gegn með skáld-
sögunni 79 af stöðinni sem þótti sæta nokkrum tíð-
indum.
Maður og borg og vél
79 af stöðinni hefst á inngangskafla þar sem dauða-
drukkinn amerískur hermaður tekur leigubíl til
Keflavíkur. Bílstjórinn er Ragnar, ungur maður að
norðan. Á leiðinni í bæinn aftur keyrir hann fram á
unga konu, Guðríði Faxen eða Gógó. Viftureimin í
bílnum hennar er biluð og Ragnar hjálpar henni.
Þau taka upp ástarsamband um vorið en um haust-
ið kemst Ragnar að því að hún heldur líka við amer-
ískan yfirmann í hernum. Hann leggur af stað
norður, drukkinn í mikilli geðshræringu eftir að
hafa slegist við besta vin sinn, leigubílstjórann Guð-
mund. Hann keyrir út af við Arnarstapa og deyr.
Aðalpersóna bókarinnar, Ragnar, er ungur en
hefur þegar verið sjö ár í borginni. Bíllinn er vinnu-
staður hans en utan hans þekkir hann og umgengst
aðeins félagana á stöðinni. Guðmundur, vinur hans,
er líka sveitamaður og er úr Borgarfirði, en hann er
bæði eldri og lífsreyndari en Ragnar og hefur verið
lengur í borginni. Eftir fyrstu ástarnótt Ragnars
og Gógóar, fer Guðmundur með Ragnar upp í
Borgarfjörð til að skjóta helsingja. Hann talar fag-
urlega um það hvernig barnið upplifir vorið til
sveita og Ragnar segir að það sé ekki eins og hann
sé að fara að skjóta fugl. Guð-
mundur svarar: „– Stundum
verður að drepa það sem er
gott og manni þykir vænt um til
að grimmdin megi brýnast.“
Meginandstæður bókarinnar
eru á milli Gógóar og Ragnars,
Ameríku og Íslands, borgar og
sveitar, yfirstéttar og alþýðu,
lífsreynslu og sakleysis. Auk
þess er Gógó eldri en Ragnar.
Ragnar skilur hana ekki og veit
ekki hvað hún vill. Hún er allt öðru vísi en móðir
hans í Skagafirði. Rými borgarinnar er vettvangur
79 af stöðinni og þó að ekki gerist mikið í textanum
er Ragnar á stöðugri hreyfingu eftir götum og
landslagi borgarinnar enda felst vinna hans í því að
flytja ókunnugt fólk frá einum stað til annars.
Fyrst verður hann þó að bíða eftir útkallinu sem
bókin dregur nafn sitt af, en það kemur frá „pí-
unni“ gegnum kallkerfi og er firrt og ópersónulegt.
Valdaleysið fer stundum í taugarnar á Ragnari en
rafvætt boðskiptasamfélag borgarinnar er hinn nýi
veruleiki hans og þar ræður hann litlu nema tilfinn-
ingalífi sínu. Ragnar leigir herbergi, kaupir mat af
„fraukum“ á matsölustöðum og ópersónuleg vinna
hans fyrir borgun er hluti af vöruviðskiptum borg-
arinnar, allt lýtur lögmálum framboðs og eft-
irspurnar, allt gengur kaupum og sölum. Þó að
Reykjavík sé aðeins um 60 þúsund manna bær um
miðjan sjötta áratuginn er hún stórborg í augum
hinna aðfluttu sveitamanna.
Indriði G. Þorsteinsson hefur sagt að hann hafi
viljað skrifa 79 af stöðinni á nýjan hátt vegna þess
að: „Það er önnur sveifla í borg en í sveit … Róm-
antískur og ljóðrænn stíll hefði verið út í hött því
allt gerist í gírskiptingunum í borginni, þar eru
harkan, hraðinn og nákvæmnin í fyrirrúmi.“ Indr-
iði notar myndmál tækninnar, bílstjórans, til að
lýsa texta sínum enda felst í 79 af stöðinni ein af
fyrstu tilraunum íslenskra rithöfunda til að láta
bókmenntatextann mæta og svara nýjum fjöl-
miðlum og nýju boðskiptaumhverfi. Textinn er
þjappaður, hraði aukinn með því að fella burt öll
aukaorð sem mega missa sín, textinn er sviðsettur
og leikrænn og mikið um samtöl sem skorin eru
niður í einföldustu talathafnir („speach acts“).
Textinn minnir á köflum meira á kvikmynda-
handrit en skáldsögu. Það var því afar vel við hæfi
að 79 af stöðinni var kvikmynduð árið 1962 og varð
tímamótaverk, fyrsta 35 mm leikna, íslenska kvik-
myndin, gerð í dansk-íslenskri samvinnu.
Maður og náttúra og tilfinningar
Í næstu skáldsögu Indriða, Landi og sonum (1963),
eru sviðsetningar og samtöl fyrirferðarmikil en
dregið er úr hinum kaldhamraða stíl fyrstu skáld-
sögunnar og minna skorið innan úr setningum enda
gerist sagan ekki í vélaumhverfi borgarinnar held-
ur í sveitasamfélaginu, undir lok kreppuáranna.
Einnig sú bók var kvikmynduð af Ágúst Guð-
mundssyni og er hluti af íslenska kvikmyndavorinu
kringum 1980.
Í Landi og sonum segir frá Einari sem býr með
föður sínum öldruðum. Einar fer í göngur en á
meðan veikist faðir hans og er lagður inn á sjúkra-
húsið í þorpinu þar sem hann deyr tveim dögum
síðar. Sonurinn selur jörð og bústofn, skýtur reið-
hest sinn, býr sig undir að flytja suður og telur sig
hafa talið stúlkuna Margréti á næsta bæ á að koma
með sér. Hún kemur ekki á tilskildum tíma svo að
Einar fer einn suður.
Einar vill alls ekki verða bóndi. Hann ætlar „að
drepa í sér sveitamanninn“, öfugt við Ragnar í 79 af
stöðinni. Harka hans og einæði eru hins vegar að-
eins á yfirborðinu því að hann vonast undir niðri
eftir að geta tekið sveitina með sér til borgarinnar
ef hann fái Margréti til að fylgja sér af því að hún er
tákngervingur landsins í hans augum. En það
gengur ekki eftir og Einar drepur hvíta hestinn
sinn skv. kennisetningu Guðmundar í 79 af stöð-
inni: „Stundum verður að drepa það sem er gott og
manni þykir vænt um til að grimmdin megi brýn-
ast.“ Hin nauðsynlega „grimmd“ ungra manna er
augljóslega ætluð hinu nýja borgarsamfélagi
stríðs- og eftirstríðsáranna þar sem þeir ætla að
berjast til sigurs.
Land og synir er „meta-skáldsaga“, skáldsaga
um uppgjörið við bændasamfélagið og þá jafnframt
um allar bækurnar um það. Land og synir á að ger-
ast á undan 79 af stöðinni eins og henni sé ætlað að
sýna enn betur hvers vegna engin leið liggur til
baka og hvers vegna tími sé til kominn til að taka
gamla bændasamfélagið af dagskrá. En Indriði G.
Þorsteinsson var ekki tilbúinn að gera það sjálfur
því að næsta skáldsaga hans Þjófur í paradís (1967)
fjallar enn og aftur um bændasamfélagið.
Maður og paradís
Þjófur í paradís hefst á brúðkaupi þar sem persón-
ur sögunnar, aðrar en fólkið í Svalvogum, eru
kynntar og kynna sig sjálfar. Á heimleið ríða bænd-
ur fram á Hervald í Svalvogum. Annar þeirra grun-
ar hann samstundis um að hafa stolið gráum hesti
sem hann hefur meðferðis. Hann kærir Hervald
fyrir sýslumanni, það er leitað í Svalvogum og að
lokum finnast þar í mógröf sönnunargögn um
þjófnað á sautján kindum og einu hrossi. Hervaldur
er dæmdur í tveggja ára fangelsi og bókinni lýkur á
því að byrjað er tvístra fjölskyldunni en börn hins
dæmda voru sjö talsins.
Sagan er mjög viðburðasnauð og kyrrstæð.
Drengirnir á Brandstöðum fara að vitja silungs-
neta með Hervaldi að næturlagi, það er leitað í
Svalvogum í tvo daga og þá eru atburðir sögunnar
eiginlega upptaldir. Sagan byggist á raunverulegu
sakamáli úr Skagafirði í lok kreppuáranna en Ólaf-
ur Jónsson gagnrýnandi bar skáldsöguna og dóm-
inn saman og sýnir fram á að gangi málsins er fylgt
býsna nákvæmlega, aðeins er vikið frá raunveru-
legum gangi mála í smáum atriðum og Ólafur spyr
hvað Indriði sé að fara með þessari sögu yfirleitt?
Hann saknar allrar úrvinnslu, túlkunar eða dýpri
merkingar. Hann bendir á að Steinn í Svarðbæli sé
greinilega talsmaður höfundar, það sé hann sem
líki sveitasamfélaginu við paradís og það sé hann
sem horfi á eftir Hervaldi á leið í fangelsi í bókarlok
og Ólafur segir: „Heimsmynd Steins á Svarðbæli,
og sögunnar, er svo fjarska haldlítil, lítil eftirsjá að
henni þegar hún bregst.“ Vésteinn Ólason skrifaði
líka um bókina og túlkaði hana sem sorglega aft-
urför frá róttækni fyrstu skáldsögunnar þar sem
borgin og nútíminn eru tekin gild enda afturhvarfið
ómögulegt. Nú hafi Indriði skipt um skoðun og
skrifi afturhaldssama lofgjörð um gamla stétt-
skipta bændasamfélagið sem sé sú paradís sem
borgarsamfélag nútímans hafi glutrað niður. Þessi
fáránlega hugmyndafræði sé svo veruleikafirrt að
bókin geti enga sögu spunnið út frá henni og því sé
hún svo efnislega rýr.
En það má líka skoða Þjóf í paradís sem lokabók-
ina í þríleik sem hófst með 79 af stöðinni. Ef Land
og synir er skrifuð framan við 79 af stöðinni til að
útskýra hvers vegna Ragnar gat ekki snúið heim
má ef til vill segja að Þjófur í paradís sé skrifuð
framan við Land og syni til að útskýra hvers vegna
Einar gat ekki annað en farið að heiman, þetta er
ekki sagan af því hvernig stolið var í paradísinni
heldur því hvernig paradísinni var stolið. Hvaða
paradís?
Í bókinni kemur aldrei beint fram hvers vegna
Hervaldur stelur frá sveitungum sínum. Hervaldur
gegnir því hlutverki í þessari sveit að vera á jaðri
hennar í öllum skilningi, hann er hvorki inni né úti.
Þegar Steinn í Svarðbæli horfir yfir sveitina svo
fagra og búsældarlega og hugsar um að hún sé eins
og paradís talar hann út frá miðju samfélagsins,
fyrir hönd þeirra sem hafa það þokkalegt. En það
er fólk í sveitinni sem þjáist og það þýðir að sveitin
getur ekki verið paradís nema fyrir suma. Þjófur í
paradís er sérkennilega þögul bók sem vekur aug-
ljóslega margar spurningar og þó að fleiri bækur
hefðu enn verið skrifaðar um uppgjörið við bænda-
samfélagið hefði það trúlega aldrei verið fullskýrt
hvorki fyrir lesanda né höfundi. Þð er eitt af því
sem einkennir stóráföll eða „trauma“ í sögu þjóða
og sálarlífi einstaklinga.
Mikilvægur höfundur
79 af stöðinni, Land og synir og Þjófur í paradís
fela í sér uppgjör við bændasamfélagið og heyra
saman að mínu viti. Þær mynda þráð sem spunninn
er aftur á bak en því er skyndilega hætt og þræð-
irnir skildir eftir lausir. Eftir það skrifar Indriði G.
Þorsteinsson Norðan við stríð (1971) eins og til að
skipta um umræðuefni en sú bók nær að mínu mati
ekki með tærnar þar sem fyrri skáldsögur hafa
hælana, hvorki hugmyndafræðilega né fag-
urfræðilega. Mér finnst hún ekki standa undir því
að vera sú myndmiðja sem Kristján B. Jónasson
gerir úr henni og ég hefði frekar viljað að Þjófur í
paradís hefði verið prentuð með hinum sögunum
brottflutninginn á mölina.
Í skáldsögum sínum reynir Indriði ekki að skrifa
breiðan, epískan texta og hann trúir augljóslega
ekki á þau hugmyndafræðilegu líkön sem gætu lagt
sögum hans til lokað form af einhverju tagi. Sá
skortur á yfirsýn og ætlun sem gagnrýnendur
sárkvörtuðu yfir í upphafi áttunda áratugarins er
ef til vill það sem gerir sögur hans jafn nútímalegar
og raun ber vitni.
Bækur Indriða skiptu miklu máli á eftirstríðs-
árunum vegna verðleika sinna en líka vegna per-
sónu Indriða sem var valdamikill maður í íslensku
menningarlífi í tvo áratugi. Ég hélt satt að segja
ekki að það væri hægt að skrifa rithöfundatal eða
bókmenntasögu seinni hluta 20. aldarinnar án þess
að helga Indriða G Þorsteinssyni myndarlegt pláss
en í nýútkominni bók frá Bandaríkjunum Diction-
ary of Literary Biography – Icelandic Writers
(2004) er hann ekki nefndur einu orði. Ég ætla rétt
að vona að það verði einsdæmi.
 Knútur Hafsteinsson: „Nýjungar í íslenzkri smásagnagerð um
1950“, Ritgerð til BA-prófs í almennri bókmenntafræði og íslensku
(1980), Matthías Viðar Sæmundsson: Stríð og söngur, Forlagið
(1985), Kristján B Jónasson „ Rödd úr hátalara, skilaboð í tótt-
arvegg …“ Andvari (1998), Kristján B. Jónasson: „Íslenska hjarð-
myndin. Andstæður borgar og sveitar í 79 af stöðinni og Land og
synir.“ í Guðni Elísson (ritstj): Heimur kvikmyndanna, art.is.
(1999), Ólafur Jónsson: Líka líf, Iðunn (1979) Sjá einnig Njörður
P. Njarðvík: „Indriði G. Þorsteinsson“, Skírnir (1966), Véstein Óla-
son: „Frá uppreisn til afturhalds. Breytingar á heimsmynd í skáld-
sögum Indriða G. Þorsteinssonar“, Skírnir (1981) Dagný Krist-
jánsdóttir: „Karlar í krapinu.“ í Eiríkur Guðmundsson og Þröstur
Helgason (ritstj.): Engill tímans (2004).
Sagan sem aldrei var sögð
Höfundur er prófessor í íslensku við Háskóla Íslands.
Tímar í lífi þjóðar nefnist bók með þremur sög-
um eftir Indriða G. Þorsteinsson en hún kom út
nýlega. Sögurnar eru Land og synir, Norðan við
stríð og 79 af stöðinni en Indriði felldi þær sjálf-
ur í einn bálk sem hann gaf ofangreindan titil.
Hér er þessum sögum lýst sem óloknu ferli, sögu
sem aldrei lýkur.
Eftir Dagnýju
Kristjánsdóttur
dagny@hi.is
Indriði G.
Þorsteinsson
Evrópa og evrópskir stjórn-arhættir hljóta mjög svo lof-
lega umfjöllun hjá Jeremy Rifkin í
bók hans The
European
Dream: How
Europe’s Vision
of the Future Is
Quietly Eclips-
ing the Americ-
an Dream, eða
Evrópski draum-
urinn: Hvernig
framtíðarsýn
Evrópu skyggir
smám saman á bandaríska draum-
inn eins og heiti hennar gæti verið í
lauslegri þýðingu. Í bók sinni lofar
Rifkin, sem er formaður hjá hag-
fræðiþróunarsjóði
nokkrum í Wash-
ington, evrópska
stjórnarhætti sem og Evrópusam-
bandið og hvetur Bandaríkjamenn
til að líta meira til þeirra fyr-
irmynda sem þar sé að finna. Að
mati gagnrýnanda New York Tim-
es er Rifkin þó fullur oflofi og til-
gerð þar sem kostir Evrópu séu
blásnir upp og gallar Bandaríkj-
anna að sama skapi ýktir.
  
Fjórða og nýjasta skáldsagaKate Atkinson, Case Histor-
ies, er hennar besta bók til þessa
að mati gagnrýnanda Daily Tele-
graph, en Atkinson vakti athygli er
hún hlaut Whitbread-verðlaunin
fyrir fyrstu sögu sína Behind the
Scenes at the Museum. Líkt og
fyrri sögur Atkinson fjallar Case
Histories um fjölskylduvandamál
og sálræn áföll þeim tengd, þar
sem athyglinni er beint að missi og
tilfinningum tengdum því að vera
einn og yfirgefinn. Aðalsöguhetjan
að þessu sinni er Jackson Brodie,
einkaspæjari í Cambridge, sem lúr-
ir á leyndardómsfullri fortíð og býr
bókin yfir íronískum húmor Atk-
inson og skemmtilegri sérvisku
sem fellur vel að gráum raunveru-
leika ófullkomins heims.
  
Drykkjusýki frá sjónarhóli konuer umfjöllunarefni Al Kenn-
edy í bók hennar Paradise, eða
Paradís. Bókin
er fjórða verk
Kennedy og
sækir líkt og
fyrri verk höf-
undar styrk í ír-
oníu og
skemmtilegar
lýsingar sem
byggjast á and-
stæðum, sem er-
bæði kynþokka-
fullur og ofbeldishneigður að mati
gagnrýnanda Guardian. Að-
alsöguhetjan hér er Hannah
Luckraft sem líkir áfengisdrykkju
sinni við fulla vinnu og er að mati
blaðsins eins konar andsvar
Kennedys við drykkjulýsingum
höfunda á borð við Hemmingway
og karlmennskuorðið sem svo
gjarnan hefur verið tengt slíkri
drykkju.
  
Alexander mikli er viðfangsefniPaul Cartledge í bók hans Al-
exander the Great: The Hunt for a
New Past, eða Alexander mikli:
Leitin að nýrri fortíð eins og heiti
hennar gæti útlagst á íslensku.
Ekki hefur verið mikið skrifað um
Alexander mikla til þessa og byggj-
ast flestar heimildir á mun eldri
skrifum, s.s. forngrískum frásögn-
um. Að mati gagnrýnanda Daily
Telegraph nær Cartledge að draga
fram mjög svo áhrifaríka mynd af
Alexander, sem hæfileikaríkum
manni með stórmennskubrjálæði
sem vann orustu eftir orustu þar til
sigurganga hans var stöðvuð við
ótímabæran dauða, e.t.v. af völdum
eitrunar, um 32 ára aldur. Cart-
ledge sjálfur segist hins vegar lýsa
Alexander sem raunsæjum manni
sem gat sýnt vott af miskunn-
arleysi. Að sögn blaðsins bæta þá
þær miklu rannsóknir og nákvæm
fræðimennska Cartledge sem bók-
in byggist á síðan fullkomlega fyrir
það sem upp á kann að vanta við að
viðhalda spennu innan frásagn-
arinnar.
Erlendar
bækur
Jeremy Rifkin
Al Kennedy