Lesbók Morgunblaðsins - 05.02.2005, Blaðsíða 3

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 5. febrúar 2005 | 3
að bæta fyrir skakkaföll sem hljótast af
skammsýni og þröngsýni í skipulags-
málum. Óvíða er bílnum ætlað að brúa
jafnmargar og langar vegalengdir og
hér heima. Íslenskar byggðir eru spýtt-
ar eins og hundsskinn út yfir öll eðlileg
mörk þannig að einangrun og óhagræði
blasir við íbúum nýrra byggða ef þeir
hafa ekki aðgang að bifreiðum, þessum
dýrasta útgjaldalið hverrar fjölskyldu í
einu dýrasta landi heims.
Er til íslensk þéttbýlishefð?
Sóðaskapurinn og hirðuleysið sem hlýst
af stöðugt átakanlegra skipulagsleysi
einkennir ekki einungis höfuðborg-
arsvæðið, þar sem menn komast upp
með að geyma eiturefni og eldsmat á lítt
vörðum stöðum, heldur er sjónmengun
og sinnuleysi fylgifiskur fjölmargra
þéttbýlisstaða um allt land. Byggðir
sem standa jafnvel í hrífandi umhverfi
leyfa slíkan sóðaskap í landi sínu að það
eyðileggur fullkomlega fegurð bæj-
arstæðisins. Ferðamenn skilja ekkert í
skorti þeim á samræmi sem einkennir
margar sveitir á Íslandi þar sem mönn-
um líðst að mála bæi sína í fullkomnu
trássi við nánasta umhverfi, eða fylla
túnfótinn ryðguðu véladrasli svo minnir
á landslag að lokinni stórstyrjöld.
Þórði verður einmitt tíðrætt um feg-
urð og fegurðarhugtakið, sem hann tel-
ur að hagnýtisstefnan hafi úthýst úr
byggingarlist nútímans, enda mætti
ætla af sinnuleysi okkar gagnvart skorti
á skipulagi, samræmi og snyrtimennsku
að hagnýtisstefnan hefði haft erindi sem
erfiði í útrýmingarherferð sinni gegn
fegurðinni. Pétur H. Ármannsson, arki-
tekt og prófessor, bendir þó á þá stað-
reynd, í erindi sínu Er til íslensk þétt-
býlishefð?, að fegurð klassískra borga
fyrir daga módernismans náði ekki til
þeirra sem stóðu höllum fæti. Fátækt
fólk bjó við slæm skilyrði, sem varð þess
valdandi að frægir skipulagsfræðingar á
borð við Ebeneser Howarth og Le
Corbusier – menn sem fá afar slæma
einkunn hjá Þórði Ben – sneru baki við
aldalangri áherslu á fegurð í rótgrónu,
evrópsku borgarskipulagi og vildu drífa
borgarbúa burt af mölinni.
Afleiðingar þessa má sjá í viðsnúningi
á mati á manngerðu umhverfi. Áður fyrr
horfðu menn á borgirnar utan frá, hvort
heldur torg, stræti, hús eða hallir. Víða
má sjá í fegurstu borgum hvernig fram-
hliðinni var gert mun hærra undir höfði
en öðrum útveggjum, rétt eins og útlitið
eitt skipti öllu máli. Við Íslendingar höf-
um sennilega tamið okkur að horfa á
hlutina innanfrá. Fyrir okkur hefur út-
sýnið löngum skipt mestu máli, jafnvel
svo miklu að vistarverur okkar, utan frá
séð, hafa mátt vera hvernig sem er svo
fremi að fjöllin sæjust út um gluggana.
Kæruleysi okkar gagnvart umhverfinu
virðist þó fremur vera nýtilkomið ef
marka má orð Péturs H. Ármannssonar,
því svo undarlega vill til að skipulegustu
hverfi Reykjavíkur og annarra íslenskra
þéttbýlisstaða – þau sem gjarnan fá
hæstu einkunn hjá okkur jafnt sem
gestkomandi – eru elstu skipulögðu
hverfin. Það er engu líkara en févana
þjóð hafi verið snöggtum smekklegri en
sú forríka sem síðar kom.
Snemmbornir hugsjónamenn
Tveimur árum áður en við urðum full-
valda kom út fyrsta fræðilega ritið hér á
landi sem fjallaði um skipulagsmál.
Þetta var Um skipulag bæja eftir Guðmund Hannesson, pró-
fessor við læknadeild Háskóla Íslands, sem út kom 1916, þegar
skólinn hafði einungis starfað í fimm ár. Svo merkilegt sem það
kann að virðast var Guðmundur leikmaður á sviði skipulags-
mála en það kom ekki í veg fyrir að hann byggði eigið íbúðar-
hús árið 1911, Hverfisgötu 12, á horni Ingólfsstrætis; glæsilegt
steinsteypt íbúðarhús á hlöðnum grunni, sem Sævar Karl Óla-
son klæðskeri lét færa til upprunalegs horfs fyrir fáeinum ár-
um af sinni alkunnu smekkvísi. Guðmundur Hannesson hefur
sennilega teiknað húsið sjálfur því það er engu öðru líkt hér-
lendis.
Með því og riti sínu, Um skipulag bæja, sem var óvenju ný-
stárlegt fyrir sinn tíma, sýndi Guðmundur að umhverfismál
þurfa ekki að vera einkamál sérfræðinga á því sviði. Reyndar
var hann heilbrigðislæknir og skildi í þaula þörf almennings
fyrir heilsusamlegar vistarverur en slíkur skilningur gerir
menn ekki endilega hæfa sem skipulagsfræðinga. Samt má til
sanns vegar færa að hugmyndir þær sem hann viðraði í riti sínu
hafi haft heillavænleg áhrif á skipulag nýrra hverfa á milli-
stríðsárunum. Þeim skilningi hans að hægt væri að raða húsum
þannig við götur að sólar og skjóls nyti sem víðast var til að
mynda hrundið í framkvæmd í nýjum hverfum á þriðja ára-
tugnum. Trúlega var Guðjón Samúelsson undir áhrifum af
kenningum Guðmundar þegar hann teiknaði hina frægu há-
borg sína, árið 1924, sem rísa átti á Skólavörðuholtinu með ný-
klassískri kirkju, háskóla og sjúkrahúsi.
Því miður bárum við ekki gæfu til að taka við slíkum hug-
myndum um heildarskipulag ákveðinna svæða þótt þau væru
ekki stór í sniðum. Pétur H. Ármannsson bendir á að jafnvel
þótt hróður þeirra Guðmundar og Guðjóns bærist út fyrir land-
steinana upp úr miðjum fjórða áratugnum, og við Íslendingar
fengjum mikið lof fyrir afrek þeirra, skorti okkur þann stórhug
sem þarf til að skipuleggja hina verðandi borg með tilhlýðilegri
djörfung og framsýni. Á eftirstríðsárunum, þegar við vorum
komnir í álnir og farnir að sjá út úr kreppunni, hurfu allar stór-
huga hugmyndir um áframhaldandi skipulag og við tóku laus-
lega dregin úthverfi með handahófskenndri niðurhólfun svefn-
bæja. Ekki var gert ráð fyrir neinni raunhæfri menningu í
þessum úthverfum. Það þótti gott ef þar fannst matvöruverslun
og sjoppa.
Babýlon eða borg leiksins?
Það er gegn þessari endalausu og óþörfu útþynningu þéttbýlis-
ins og bifreiðinni, vafasömu og óburðugu bindiefni þess, sem
Þórður Ben ræðst með teikningum sínum og málverkum af
hugarfóstri sínu, Borg náttúrunnar. Hún lítur þó út fyrir að
vera tilbrigði við gömlu Babýlon með öllum sínum risahofum og
undursamlegu hengigörðum. Miðað við gömlu drögin hafa hin-
ar nýju byggingar Þórðar stækkað og tekið á sig sérkennilegar
og stórskornar formmyndanir líkastar ævintýralegum rökk-
urhöllum Dimmuborga í Mývatnssveit. Rómantískum kynja-
heimi hans verður varla jafnað við nokkuð nema fútúrískar
draumsýnir ítalska arkitektsins Antonio Sant’Elia frá öðrum
tug síðustu aldar og Himinbjörg Einars Jónssonar frá þeim
þriðja. Þó er þessi dramatíska borgarmynd mun minni um sig
en fyrstu skipulagsdrögin frá Kjarvalsstöðum 1982.
En eins og Þórður sjálfur lýsir innviðum sinna ævintýralegu
Feneyja, sem hann sér fyrir sér í Vatnsmýrinni, eru þeir þó
mun nútímalegri og margbrotnari en myndirnar gefa til kynna.
Áhorfandanum verður ósjálfrátt hugsað til annarra Babels-
turna, eða Babýlonar hinnar nýju, sem aðstæðingarnir
(situasjónistarnir) svokölluðu – með franska hugmyndasmiðinn
Guy Debord og Cobra-málarana Asger Jorn og Constant í
broddi fylkingar – létu sig dreyma um að risi til handa hinum
eigrandi homo ludens, leikandi framtíðarmanninum, sem gerði
sér alla þætti borgarlífsins að frjórri og skapandi skemmtun.
Óviðjafnanleg borgarmódel Constants, smíðuð frá 1957 til 1975,
voru hugsuð til bjargar nútímaborginni og firringu íbúa henn-
ar. Þótt formrænt séð eigi þau lítið sameiginlegt með vistvænni
náttúruborg Þórðar er grunnhvatinn ekki óskyldur. Eins og
Guðmundur heitinn Hannesson eru þeir einnig leikmenn í
skipulagsfræðinni. Það eitt ætti að vera okkur hinum hvatning
til að leggja eitthvað til málanna, borginni okkar og byggðum
til bjargar.
Miðborgarskipulag Þórðar „Þórði Ben er greinilega mikið niðri fyrir og ástæðan er einkum sú að hann telur Reykjavík vera komna allnærri óafturkræfu skipulagsslysi.“
Er borginni við bjargandi?
Höfundur er lektor við Listaháskóla Íslands.