Morgunblaðið - 12.02.2005, Blaðsíða 26
26 LAUGARDAGUR 12. FEBRÚAR 2005 MORGUNBLAÐIÐ
F
jölmiðlar hafa nýverið
skýrt frá þeirri ákvörðun
Blaðamannafélags Ís-
lands að veita blaða-
mönnum verðlaun fyrir
vel unnin störf í ýmsum greinum
blaðamennsku og ritstarfa og dag-
skrárgerðar. Úrslit verða tilkynnt á
samkomu félagsins í kvöld, laugardag.
Fyrir allmörgum árum kom kunningi
minn að máli við mig. Hann færði mér
félagsskírteini Ólafs Friðrikssonar,
ritstjóra Alþýðublaðsins. Hann fann
það á öskuhaugunum, þar sem Reyk-
víkingar fleygðu sorpi og úrgangi.
Ólafur var einn hinn fyrsti í nýstofn-
uðum (endurreistum) samtökum
blaðamanna. Óðinn, tímarit Þorsteins
Gíslasonar, birti mynd af fé-
lagsmönnum í hefti sínu.
Ég hafði um þær mundir, sem skír-
teinið barst mér í hendur, unnið all-
lengi að gagnasöfnun og þáttagerð um
„Drengsmálið“, sem svo var kallað, en
það var ákæra er Ólafur var dæmdur
til langvarandi fangelsisvistar vegna
mótþróa við stjórnvöld er hann neitaði
að láta umkomulausan rússneskan
pilt, Nathan Friedman, af hendi. Heil-
brigðisyfirvöld höfðu vísað piltinum úr
landi. Töldu hann haldinn bráðsmit-
andi og ólæknanlegum sjúkdómi og
bæri skv. sóttvarnarlögum að banna
honum landvist. Ólafur hélt því fram
að drengurinn væri haldinn tregsmit-
andi sjúkdómi, sem væri vel lækna-
nlegur hér á landi og væri óþarfi að
beita svo ströngum ákvæðum og
ómannúðlegum.
Er ég hafði kynnt mér málið um
skeið varð ég gagntekinn af viðfangs-
efninu. Helgaði því allar tómstundir
um langt skeið. Ræddi við fjölda sjón-
varvotta að atburðum. Hljóðritaði við-
töl og frásagnir lögreglumanna, að-
stoðarmanna lögreglu, sem nefndir
voru hvítliðar, aðstoðarmenn Ólafs
Friðrikssonar, sem nefndir voru
„bolsar“, skólanemendur og ýmsa
borgara, allt frá börnum til aldraðra,
alla sem frá einhverju höfðu að segja
sem sjónarvottar eða sagnamenn. Ég
flutti tólf útvarpsþætti um málið og
nefndi þá „Nóvember 21“.
Jón Guðnason, prófessor, kom að
máli við Harald Jóhannsson, hagfræð-
ing, og bað hann að taka að sér útgáfu
bókar á vegum Sagnfræðistofnunar
Háskólans: Þar ætti að birta öll máls-
skjöl og margskonar gögn og vitnekju
er málið snertu og rita formála og
semja nafnaskrá. Haraldur, sem
fylgst hafði með gagnasöfnun minni,
bað mig að koma til liðs við sig. Jón
Guðnason, prófessor, féllst á þá tillögu
og var ég ráðinn til þeirra starfa.
Ávöxturinn varð bókin Réttvísin
gegn Ólafi Friðrikssyni sem út kom í
ritröð Háskólans.
Páll Benediktsson, sjónvarpsmað-
ur, flytur fréttaþætti í sjónvarpið
mánaðarlega. Afi hans og nafni, Páll
Árnason, lögregluþjónn, kom mjög við
sögu í átökum þeim sem urðu í Suð-
urgötu. Gylfi, gamanvísnaskáld, faðir
Guðjóns læknis og afi leikaranna
Kjartans og Péturs, kvað Lögreglu-
ljóðin þar sem Páll kemur mjög við
sögu. Aldrei hefir Páll fréttamaður
séð ástæðu til þess að gera þessum at-
burðum skil. Hinsvegar er Markús
Örn útvarpsstjóri mjög næmur fyrir
Ólafi Friðrikssyni. Hann notar tæki-
færið og sendir mér kveðju í Vestur-
bæjarblaðinu. Þar hreytir hann ónot-
um í okkur Leif Sveinsson, lögfræð-
ing, en við höfum það báðir fram yfir
Markús að skrifa læsilegar greinar,
sem eldri kynslóðinni þykir fengur að
lesa. Hann skeytir skapi sínu á okkur
Leifi. Blessaður maðurinn. Ferill hans
er einhver hinn aumkunarverðasti
sem hugsast getur. Hann fórnar sér
fyrir flokksmann sinn og foringja. Fer
úr vel launuðu ævistarfi. Tekur við
starfi borgarstjóra. Fær svo í hnén er
hann eygir Ingibjörgu Sólrúnu og
Samfylkingarlið hennar bítandi í
skjaldarrendur. Tekur með þökkum
tilboði stallsystur sinnar, Elfu Bjark-
ar, og þiggur boð hennar um að víkja
úr starfi. Síðan drekkur hann úr hóf-
sporinu um skeið og bíður þess að
komast að nýju í sinn forna stól, í sæti
útvarpsstjóra. Þrátt fyrir þessar
hrakfarir er Markúsi
þó sitthvað vel gefið og
skal ég síst af öllu synja
honum um hrós fyrir
það sem vel er gert.
Þáttur hans um
tónskáldin austfirsku
sem sjónvarpað var á
gamlárskvöld var á
margan hátt vel unninn
og ber honum verðugt
hrós. En siðblindur er
blessaður drengurinn
og er það miklu skæð-
ari sjúkdómur en trach-
oma.
Halldór Laxness not-
aði atburði Hvíta stríðs-
ins margoft til
umfjöllunar. Í bók sinni
um Sölku Völku notar
hann Ólaf Friðriksson
og Jónas Jónsson. Býr
til úr þeim Kristófer
Torfdal.
Bréf Halldórs
Laxness
Kæri góðkunníngi,
ég færist heldur undan
því að láta aðra menn
að mér lifandi draga
frammúr æskusögu
minni einhverskonar
vanþroskapródúkt sem
innlegg í ritdeilur nútímans. Slíkar
upprifjanir orði til orðs, t.d. barna-
legar blaðagreinar, eru einkum góss
handa fræðigrúskurum að handfjalla í
altöðru skyni. Það er ekki nógu góð
hugmynd að efna til pólitískrar sýn-
íngar á mér í dagblöðum frá því ég var
á milli fermíngar og tvítugs; gerir
reyndar ekki annað en sanna að ég
vissi ekkert í minn haus hvað pólitík
var í þann tíð. Hver væri sosum bætt-
ur með því að sjá mér núna stilt upp
sem útblásnum edjót, einsog ég
reyndar var; mönnum er yfirleitt ekki
straffað svo núna. Barnaskapur eins-
og „ritgerðin“ sem þú sendir mér úr
Alþýðublaðinu 1921 er aðeins hægt að
birta núna í niðurlægjandi tilgángi
sem ég þekki þig of vel til að vita að þú
hefur síst í huga gagnvart mér. En ef
ég geti gert þér einhvern greiða við
annað tækifæri væri mér það ánægja,
og látum þá þetta forna alþýðublaðs-
plagg eiga sig núna.
Vinsamlegast,
Halldór Laxness.
Nathan Friedman
Jakob F. Ásgeirsson á heiður skilið
fyrir hófsamlega frásögn sína í
myndabók sinni 20. öldin. „Hernaðar-
ástand ríkti í Reykjavík nokkra daga í
nóvember 1921. Þá óttuðust margir
(og sumir vonuðu) að sósíalisminn
væri að skjóta rótum í landinu. Frum-
kvöðull sósíalismans í landinu, Ólafur
Friðriksson, ritstjóri Alþýðublaðsins,
bauð yfirvöldum byrginn og naut lið-
sinnis fjölmargra samherja sinna.
Málavextir voru þeir að Ólafur hafði
tekið að sér munaðarlausan pilt í
Rússlandi þar sem hann sat þing
kommúnista og hugðist ganga honum
í föðurstað. Við komuna til Íslands
kom í ljós að pilturinn, Nathan Fried-
man, var með alvarlegan augn-
sjúkdóm sem að dómi augnlæknis
stafaði af smithætta og áleit land-
læknir rétt að vísa piltinum úr landi.
Ólafur aftók með öllu að láta piltinn
frá sér og taldi um að ræða pólitískar
ofsóknir á hendur sér. Samherjar
hans („rauðliðar“) slógu skjaldborg
um hús hans að Suðurgötu 14 til að
aftra því að yfirvöld fengju vilja sínum
framgengt og varð lögreglan frá að
hverfa. Var þá brugðið á það ráð að
kalla saman 4–500 manna vara-
lögreglu („hvítliða“) og búa hana
vopnum til að heimta piltinn úr hönd-
um Ólafs. Kom til nokkurra átaka og
voru nær þrjátíu manns handteknir.
Meðan á þessu stóð voru vopnaðir
verðir við helstu stjórnarbyggingar,
umferð bönnuð um tíma í miðbænum,
kvikmyndahúsin lokuð og allt funda-
hald lagðist af. Síðar kom í ljós að
smithætta af augnsjúkdómi rússneska
piltsins var ofmetin. Tíu árum síðar
kom hann öðru sinni til Íslands og
dvaldi hér í hálft ár.“
Bragi Ásgeirsson myndlistargagn-
rýnandi Morgunblaðsins ritaði athygl-
isverða gagnrýni í Morgunblaðið um
sýningu sem Menningar- og fræðslu-
samband alþýðu gekkst fyrir á heim-
ildargögnum og myndum úr „Hvíta
stríðinu“. Þar komu fram ýmsar gagn-
legar ábendingar sem sýndu hve
nauðsynlegt er þeim sem telja sig
hafa öll skilningarvit í lagi að tileinka
sér vísdóm þeirra og næmleik, sem
skortir e.t.v. einhver þau skilningarvit
sem fullfrískir stæra sig af. Mér varð
ljóst af gagnrýni Braga að hann, sem
skortir heyrn og tungutak, er miklu
hæfari til þess að koma auga á það
sem vekur áhuga þeirra sem alsjáandi
eru. Bragi sagði:
„Persónulega þótti mér fróðlegt að
skoða sýninguna og fræðast um sjúk-
dóm þann sem einna hættulegastur
mun hafa þótt á Íslandi
þótt engan legði hann
að velli. Merkilegur
úlfaþytur í landi þar
sem smitandi sjúkdóm-
ar þróuðust með mikl-
um ágætum og mörgum
urðu að aldurtila fyrir
gáleysi eitt. En skyldu
hættulegustu sjúkdóm-
arnir ekki hafa verið
fordómar, hræðsla, tor-
tryggni, vanmat og
þröngsýni, að ekki sé
talað um yfirlæti og
hroka.
En það er nú allt ann-
að mál.“
Árni Þórarinsson,
sem er einn þeirra sem
nú er nefndur til verð-
launa hefði haft gott af
því að kynna sér frá-
sagnir afa síns, Þórarins
Þórarinssonar, skóla-
stjóra á Eiðum. Ég fékk
hann til frásagnar í
útvarpsþáttum mínum.
Hann var nemandi í
Menntaskólanum í
Reykjavík og „strauk“
úr kennslustund. Hon-
um sagðist svo frá:
Þórarinn: Í ein-
kunnabókina mína var
skrifað: „Strauk úr tíma. Áminntur af
rektor.“ Og ég man eftir þegar Sig-
urður Sivertsen, prófessor, hann var
minn fjárhaldsmaður, hann varð að
skrifa undir við hvert skipti sem við
fengum svona einkunnir, að hann
þurfti mikið að spyrja mig um þetta
strok. En strokið var í fyrra skiptið,
þegar gerð var tilraun til þess að taka
strákinn. Það var svona óskipulagt og
allt fylltist af fólki þarna á Suðurgöt-
unni. Og ég tróð mér nú nálægt og ég
man eftir að það voru miklir og – há-
vaðaraddir.“
Árni Þórarinsson var ritstjóri Helg-
arpóstsins á sínum tíma. Helgar-
pósturinn birti rætna grein um þul-
arstörf mín í Ríkisútvarpinu.
Hún var rituð undir dulnefninu Há-
karl: Ég vissi af frásögnum samstarfs-
manna minna að þar voru að verki
tveir samstarfsmenn mínir, sem stóðu
að ófrægingarherferð að okkur þul-
um. Kusu þeir að koma höggi á mig
með illmælgi. Gengu svo langt í
óhróðri sínum að þeir fengu frétta-
mann mér tengdan til þess að „mynd-
skreyta“ grein sína og birta í blaðinu.
Ég hlífi lesendum við „siðferðisboð-
skap“ fréttamannanna en ég veit
hverjir þeir eru, en Árni Þórarinsson
heldur hlífiskildi yfir þeim.
Þess gætti mjög að deilur þær sem
klofið höfðu þjóðina í andstæðar fylk-
ingar blunduðu enn undir yfirborði
daglegra samskipta. Fáir blaðamenn
fjölluðu um bók þá sem við Haraldur
höfðum unnið að. Tímarit sagnfræð-
inga þögðu um útkomu bókarinnar.
Þó varð einn prófessor, nátendur
Sögufélaginu, til þess að gangast fyrir
útvarpsþáttum sagnfræðinemenda
sinna þar sem hann lét þá lesa úr
gömlum eintökum Morgunblaðsins
um gang „Drengsmálsins“. Hann
sneiddi gjörsamlega frá útgáfu máls-
skjalanna í ritröð starfsfélaga síns
Jóns Guðnasonar. Þegar ég vakti at-
hygli á þessu í bréfi er ég skrifaði
honum drap hann málinu á dreif og
svaraði með hártogunum. Janframt
þessu birti tímarit Sögufélagsins Ný
saga ljósmyndir og greinaflokk um
„Hvíta stríðið“. Þar komu fram rang-
færslur og villandi upplýsingar um
myndir af atburðum. Jafnframt var
ranglega skýrt frá þætti Margrétar
sagnfræðings um dagbók Elku
Björnsdóttur, sem bjó í Slökkvistöð-
inni í Tjarnargötu er aðförin var gerð
að Ólafi Friðrikssyni. Var hún talin
hafa átt frumkvæði að því að bókar-
innar var getið á prenti. Hið sanna
var að Margrét skýrði frá því sjálf í
samtali við blaðamann Þjóðviljans að
hún hafi hlustað á frásögn mína í út-
varpsþætti um dagbók Elku. Það
varð til þess að hún gekk á fund
Nönnu Ólafsdóttur, Landsbókasafni,
og fékk aðgang að bók Elku. Margrét
þessi hefir reynst drjúg í fjáröflun
vegna útgáfu bókarinnar. Fór hún
létt með að safna hátt á aðra milljón
króna í styrkjum. Mér var hinsvegar
neitað af ritstjórn Nýrrar Sögu um að
koma á framfæri leiðréttingum við
frásögn tímaritsins.
Þrátt fyrir þagnarhjúp sagnfræð-
inga og blaðamanna voru þó dreng-
skaparmenn sem rituðu um bókina.
Má nefna Þórarin Þórarinsson, rit-
stjóra Tímans. Hann ritaði af þekk-
ingu og bar lof á útgáfu bókarinnar.
Af máli hans varð ljóst að hann hafði
fylgst af áhuga með atburðum, fróð-
leiksfús og áhugasamur, eins og hann
var þegar á unga aldri. Auk hans má
geta ungs blaðamanns Morgunblaðs-
ins, sem nú hefir gerst rithöfundur.
Jakob F. Ásgeirsson, ritaði ítarlega
grein í Morgunblaðið og gerði grein
fyrir málum. Síðar sýndi hann þrosk-
aða dómgreind sína og skarpskyggni.
Í myndskreyttri bók sem nýtt bóka-
forlag gaf út Nýja Bókafélagið 20.
öldin. Brot úr sögu þjóðar, og byggði
á samnefndri þáttaröð Jóns Ársæls
Þórðarsonar, fréttamanns, sagði Jak-
ob á bls. 69.
Örn Bjarnason, blaðamaður Al-
þýðublaðsins, og Erlendur Jónsson,
ritdómari Morgunblaðsins, rituðu af
hófsemd og skilningi um útgáfuna.
Athygli vakti áhugaleysi sagnfræð-
inga og ekki síður nákominna frænda
Ólafsmanna. Tveir móðurbræður Ell-
erts Schram voru í hópi varnarliðs-
manna Ólafs Friðrikssonar og frænd-
ur Sveins Andra Sveinssonar,
borgarfulltrúa.
Marinó Sigurðsson
Gunnar Eyjólfsson leikstjóri sagði:
„Marinó Sigurðsson er einn þeirra
mörgu sem hafa lagt lið sitt því að
viðhalda menningu í sínum byggð-
arlögum. Ég hef kynnst svona mönn-
um og konum sem hafa fórnað sér,
sínum frítíma, til að viðhalda leiklist
og söngmennt í sínum byggðarlögum.
Þetta er fólk sem er brautryðjendur á
vissan hátt vegna þess að þau kveikja
áhuga hjá þeim sem kynnast bæði
leiklist og tónlist í fyrsta skipti fyrir
framlag þeirra. Ég tala af reynslu
vegna þess að ég sem drengur, að
alast upp í Keflavík, hreifst af þessu
fólki og reyndi síðar að feta í fótspor
þess.
Marinó var eins og ég sagði í upp-
hafi, einn af þessu fólki, sem ég hef
kynnst af samvinnu, bæði á Húsavík,
Akureyri, Sauðárkróki, Borgarnesi
og víðar.“
Helgi Skúlason augnlæknir út-
skrifaði Marinó albata af trachoma-
sjúkdómi.
Eftir Pétur Pétursson Einar Stefánsson prófessor flytur
ræðu á Borgarskjalasafni.
Bréf Einars – Kæri Pétur.
Ég vil þakka þér kærlega fyrir þitt
fróðlega erindi um Natan Fried-
man, Ólaf Friðriksson og trachoma-
hættuna sem olli uppþotum hér á
fyrri hluta aldarinnar. Erindið var
afskaplega skemmtilegt og fróðlegt
fyrir okkur augnlækna og kann ég
þér bestu þakkir fyrir.
Með bestu kveðju,
Einar Stefánsson, augnlæknir.
Anna Sveinsdóttir var læknuð af trachoma og útskrifuð albata.
Pétur Pétursson þulur segir frá rannsókn á trachoma-máli í
Borgarskjalasafninu.
„Drengsmálið“ og eftirmál
Höfundur er þulur.