Morgunblaðið - 23.08.2005, Blaðsíða 26

26 ÞRIÐJUDAGUR 23. ÁGÚST 2005 MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
sem hann lagði út af kvæðinu Móð-
urást eftir Jónas Hallgrímsson. Ári
síðar skemmti hann skólafélögum
sínum með því að leika einleiksverk
eftir sjálfan sig á píanó. Frá sama
tíma eru minnisstæðar umræður um
kvæði og bókmenntir sem fæst okkar
hinna höfðu lesið, hvað þá myndað
okkur skoðun á. Hann á þakklæti
skilið fyrir að hafa beint hugsun okk-
ar á nýjar brautir. Oft hélt hann fram
skoðunum sem sum okkar gátu ekki
verið sammála, m.a að Halldór Lax-
ness hefði eyðilagt Íslenskt vögguljóð
á Hörpu með því að fara allt í einu að
koma með línurnar „Eg skal gefa þér
upp á grín allt í sykri og rjóma.“ Ekki
er víst að Þorsteinn hafi endilega ver-
ið stífur á öllum slíkum skoðunum en
hann hafði ákaflega gaman af að
vekja fólk til umhugsunar og fá menn
til að líta málin frá öðrum sjónarhorn-
um en tíðkuðust. Þegar í mennta-
skóla kom var oft rætt um stjórnmál
og hafði Þorsteinn þar ákveðnar
skoðanir. Þar kom líka í ljós að hann
var að mörgu leyti á undan okkur hin-
um. Meðan flestir voru að hamast við
að fylgja ákveðnum flokkum annað-
hvort til að hugnast foreldrum eða til
að vera á móti þeim vildi hann líta á
málin í víðara samhengi. Hann vakti
óskipta athygli er hann ræddi hug-
takið lýðræði á málfundi og hafði les-
ið greinar erlendra fræðimanna sem
fundu því allt til foráttu og vitnaði
meðal annars í einn sem hafði skrifað
að „lýðræðið væri eins og klósett sem
eftir væri að sturta niður úr“.
Eftir þessa lýsingu mætti halda að
andrúmsloft kringum Þorstein hafi
verið þurrt og fræðilegt, jafnvel leið-
inlegt. Ekkert er þó fjarri sanni því
að á bak við allt var ákaflega
skemmtilegur húmor. Þegar hláturs-
rokur bárust frá hópum á göngum
menntaskólans mátti ganga út frá því
sem vísu að þar væri Þorsteinn Gylfa-
son á ferð enda var hlátur hans ákaf-
lega smitandi. Eðlilegt var að slíkur
maður veldist til forustu meðal nem-
enda en ekki gekk það allt jafn vel og
þurfti Þorsteinn ásamt tveimur nú-
verandi fréttamönnum RÚV að gefa
út dánarvottorð Bindindisfélags
Menntaskólans í Reykjavík þegar
ekki voru aðrir eftir í félaginu en
stjórnin. Annað gekk betur og var
Þorsteinn valinn til að gegna embætti
Inspector scholae þegar við vorum í
sjötta bekk og leysti hann það af
hendi með glæsibrag.
Þeir eiginleikar Þorsteins að geta
fengið fólk til að hugsa og hlæja hlutu
að gera hann að afburðakennara
enda gerði hann fræðslu að sínu lífs-
starfi sem prófessor við Háskóla Ís-
lands. Hann tók virkan þátt í sam-
komum árgangsins á afmælisárum,
nú síðast á 40 ára stúdentsafmælinu
er farin var „óvissuferð.“ Eins og
gengur var skipulögð dagskrá fyrir-
fram og átti m.a. að koma við í Her-
dísarvík þar sem Þorsteinn ætlaði að
kynna staðinn. Þorsteinn lék á als
oddi í rútunni , sagði sögur og fræddi
á sinn hátt. Hann og skipuleggjendur
tóku því ekki eftir því fyrr en löngu
síðar að ekið hafði verið framhjá Her-
dísarvík. Þorsteinn brást vel við og
flutti fróðleik um Herdísarvík í mat-
arveislu að lokinni ferð og tókst að
gæða staðinn þvílíku lífi að margir ef-
uðust um að mikils hefði verið misst
þó að ekið hafi verið framhjá staðn-
um.
Nú er skarð fyrir skildi og eigum
við eftir að sakna Þorsteins. Móður
hans, bróður og öðrum ættingjum
vottum við okkar dýpstu samúð.
F.h. stúdenta MR 1961
Halldór Ármannsson.
Það brast strengur í mér við
skyndileg veikindi og andlát nánasta
vinar míns um áratugaskeið.
Við kynntumst fyrst í nóvember
1948, þá nýfluttir í háskólahverfið,
hann á Aragötu 11 og ég á Oddagötu
12. Við urðum strax vinir og leikfélag-
ar. Við hófum skólagöngu í Melaskól-
anum í september 1949. Við vorum
samferða í skólann daglega allt til
þess er Þorsteinn hljóp yfir bekk í
gagnfræðaskóla. E-bekkurinn í
Melaskólanum var afar samheldinn.
Við hittumst fyrir þremur mánuðum
til að fagna fimmtíu ára fullnaðar-
prófsafmæli. Þar lék Þorsteinn á als
oddi, og það var eins og bekkjar-
systkinin hefðu síðast sést í gær.
Mér eru minnisstæðar heimsóknir
okkar Þorsteins í Ingólfsstræti 14 til
afa hans og ömmu, Vilmundar og
Kristínar. Vilmundur hafði mikil
áhrif á mig og mótaði Þorstein mjög.
Í Þingholtsstræti 17 bjó Þórunn,
móðir Gylfa, með fjórum ógiftum
börnum sínum. Þar var ótrúlegur og
ólýsanlegur ævintýraheimur, austur-
lenskir munir og uppstoppuð dýr frá
fjarlægum löndum. Í minningunni er
Þingholtsstræti 17 nær óraunveru-
legt, og ég efast um að nokkur skáld-
saga eða kvikmynd geti náð þeim blæ
sem þar ríkti.
Þorsteinn vissi að hverju dró og
tók forlögum sínum af einstakri hug-
prýði og hugarró, sem enginn mun
gleyma. Ég sá hann síðast, eins og
margir vinir hans, á afmælisdaginn.
Honum hafði hrakað verulega á örfá-
um dögum, en hann var glaður og
reifur.
Þorsteinn var með ólíkindum fjöl-
hæfur og fjölfróður, ritfær með af-
brigðum, rökvís og leiftrandi fyndinn.
Hvað skýrir þessa fjölhæfni? Honum
tókst alltaf að varðveita með sjálfum
sér hina eðlilegu og einlægu forvitni
barnsins. Og það sem meira er, hann
bjó yfir þeim töfrum að vekja þessa
sömu forvitni samferðamanna sinna
um það sem honum var efst í huga.
Vinátta Þorsteins hefur verið mér
einstaklega mikils virði í áranna rás.
Ég þakka af alhug fyrir hana og öll
okkar kynni. Ég hef verið heima-
gangur á Aragötu 11 í meira en hálfa
öld og tekið þátt í lífi fjölskyldunnar
þar í gleði hennar og sorgum. Ég
votta þeim öllum samúð mína.
Baldur Símonarson.
Får jag lämna några blommor
ett par rosor, i din vård,
spyr sænska skáldið Nils Ferlin í
einu af sínum síðustu kvæðum. Þetta
kvæði kynnti Þorsteinn fyrir mér
þegar við vorum bæði að byrja há-
skólanám í upphafi sjöunda áratug-
arins. En kvæðið var ekki bara texti,
heldur einnig lag, sungið af Sven
Bertil Taube. Rósirnar í kvæðinu eru
tvær, önnur hvít, hin rauð, en þá
þriðju og „undarlegu“ vill skáldið
helst gefa:
Den blommar inte nu,
först när givaren är död
– men då blommar den rätt länge, min
kära.
Allar minningar mínar um Þor-
stein eru hlaðnar skáldskap, tónlist
og óræðum táknum sem eru þó svo
merkingarbær. Við kynntumst í
Vatnsmýrinni sumarið sem hann
varð sex ára og þótt hann væri eldri
leit ég strax upp til hans sem fyrirliða
okkar krakkanna sem þarna voru að
leika sér. Hann hafði fundið músar-
holu og tók að stunda við hana rann-
sóknir sem hann gerði okkur að þátt-
takendum í. Hann fór heim til sín á
Aragötuna og fékk hjá mömmu sinni
litla ostbita sem hann raðaði kringum
holuna. Síðan lögðumst við í grasið og
biðum þess að músin gægðist upp.
Það gerði hún líka og nældi sér í bit-
ana hvern á fætur öðrum í mörgum
ferðum. Þetta sumar var músin
ásamt músarungunum sínum niðri í
holunni í fæði hjá Þorsteini sem
fylgdist með atferli hennar af vísinda-
legum áhuga. Hann vissi líka ýmis-
legt sem aðrir vissu ekki. Til dæmis
vissi hann hvaða bíómynd yrði í þrjú-
bíó í Tjarnarbíó næsta sunnudag og
þessu hvíslaði hann að okkur í trún-
aði: „Þjófurinn frá Bagdad“. Þannig
gaf Þorsteinn af sér alla ævi, það var
alltaf eitthvað að segja frá og tala um.
Sífellt ný og skapandi sjónarhorn
ásamt góðri nærveru, tryggri vináttu
og húmor sem hlýjaði um hjartaræt-
ur. Hver maður var einstakur í hans
augum, og bara það að hitta Þorstein
fyrir utan skrifstofur okkar á gang-
inum sem við deildum um rúmlega
tveggja áratuga skeið á þriðju hæð
aðalbyggingar Háskólans var hátíð,
svo fagnandi var viðmótið, kankvísin í
augnaráðinu, hnyttnin í orðaskiptun-
um sem ætíð vísuðu út fyrir sig í eitt-
hvað meir en sagt var og lauk oftast
með hlátri.
Um það leyti sem við sátum saman
á skólabekk var stundum á laugar-
dagskvöldum farið í Naustið þar sem
Carl Billich lék fyrir dansi á litlu
dansgólfi úti í horni, m.a. lag Söru
Leander: „Ich tanze mit dir in den
Himmel hinein“. Um þetta hugsaði
ég á leið minni á Aragötuna fyrir
nokkrum dögum til að hitta Þorstein,
kannski í síðasta sinn. Ég hugsaði
líka um kvæði Önnu Akhmatovu,
„Hinsta skál“ sem Þorsteinn þýddi
og gaf mér á fjórblöðungi:
Ég drekk til húss sem hrunið er
til harms uns ævin dvín.
Aldrei þessu vant kveið ég nú fyrir
að hitta hann, ég vissi ekki hvað ég
átti að segja og ætlaði að stoppa stutt.
En það var svo gaman að ég var lengi.
Þorsteinn sat inni á kontór föður síns
og tók á móti gestum af mikilli reisn.
Þótt honum væri líkamlega brugðið
var andagiftin leiftrandi. Hann vissi
auðvitað hvað var að gerast og talaði
um það af slíku æðruleysi að það
huggaði viðstadda sem komu grát-
andi en fóru glaðir yfir að eiga hann
enn. Á þeim tíma sem hann átti eftir
ætlaði hann með aðstoð góðra manna
að ganga frá greinasafni, og frekar
tveimur en einu, hann ætlaði til Ak-
ureyrar og að Kárahnjúkum, og vera
á menningarnótt, – og hann var að
þýða ljóð. Ljóðið var spunkunýtt, eft-
ir grísku skáldkonuna Saffó, og hafði
fundist á fornum papýrus á háskóla-
safni í Köln. Frá þessu sagði Þor-
steinn og náði í Times Literary
Supplement frá 24. júní til að sýna
gestum, en þar hafði kvæðið birst,
bæði á grísku og í enskri prósaþýð-
ingu ásamt skýringum þýðandans og
grein um skáldkonuna. Síðan las Þor-
steinn fyrir okkur ljóðið á ensku. Það
er átta línur undir hexametri, tvær og
tvær línur saman, fjallar um æsku og
elli, um líkamann sem eldist, hárið
sem hvítnar, hjartað sem þyngist,
fætur sem geta ekki lengur dansað.
En það fjallar líka um ódauðleikann
og hvað í því felst að vilja endilega lifa
að eilífu. Í lokaerindinu vísar Saffó í
mýtuna um Tithonus sem morgun-
gyðjan elskaði og gerði að eiginmanni
sínum. Að beiðni hennar gaf Seifur
honum ódauðleika en hún gleymdi að
biðja um eilífa æsku fyrir hann svo að
hann eltist og eltist og varð svo hrum-
ur að hún lokaði hann inni í herbergi
þar sem hann bara babblar en getur
ekki hreyft sig:
handsome and young then, yet in time grey age
overtook him, husband of immortal wife.
Í þessu er bæði gaman og alvara.
„Þú verður að þýða þetta, Þorsteinn,“
sagði ég. „Ég er að því,“ sagði hann,
og lofaði að gera sitt besta til að hafa
þýtt það áður en yfir lyki. En tíminn
varð styttri en nokkurn grunaði.
Fjórum og hálfum degi síðar var Þor-
steinn dáinn. Hann dó ungur, þ.e. í
miðju verki og skapandi hugsun,
miðlandi þekkingu, fegurð og styrk
til annarra.
Þótt í kvæði Ferlins segi að
du må ej varda ledsen, min kära,
þá er ekki annað hægt. Ég kveð
Þorstein með trega sem ekki verður
með orðum lýst og þakka forsjóninni
fyrir að hafa átt hann að vini. Eftir
verður þriðja rósin, sú undarlega og
óræða, sem hann gaf þeim sem eftir
lifa og sem á eftir að blómstra lengi,
lengi.
Helga Kress.
Fyrsta árið í Menntaskólanum í
Reykjavík var nýhafið. Við busarnir
stóðum meðfram veggjum og biðum
þess, dálítið lotningarfull, að stjórn
skólafélagsins gengi á Sal, og svo
komu þeir, með inspector scholae í
fararbroddi. Þarna sá ég Þorstein
Gylfason í fyrsta sinn. Ég hafði aldrei
augum litið jafnglæsilegan ungan
mann. Það er ekki margt annað frá
þessum vetri sem greypst hefur í
huga minn, og ekki man ég sérstak-
lega eftir Þorsteini í annað sinn.
Nokkrum árum seinna kynntumst
við og bundumst vináttuböndum, sem
ekki hafa brostið fyrr en nú við dauða
hans.
Vinur okkar Sverrir Hólmarsson
dó einnig úr krabbameini fyrir fjór-
um árum. Í minningargrein um hann
lýsti Þorsteinn síðasta fundi þeirra.
Kjarni greinarinnar var að þrátt fyrir
nálægð dauðans hefðu þeir rætt um
dagsins gagn og nauðsynjar, eins og
venjulega, grínast og hlegið. Eins og
vina er háttur sendum við hvort öðru
uppkast að minningargrein um
Sverri. Mér fannst Þorsteinn kannski
fullgrallaralegur, en hann birti hana
auðvitað samt, enda var hún sönn.
Hann gagnrýndi mig fyrir að vera
alltof mærðarleg, og það var líka rétt,
og ég sendi greinina ekki inn. Það
sem skiptir mestu er að geta hlegið
að sjálfum sér og séð hinar kátlegu
hliðar lífsins, sagði hann oft. Þor-
steinn var vissulega samkvæmur
sjálfum sér þessa síðustu viku sem
hann lifði. Hann naut þess að spjalla
við vini sína sem heimsóttu hann og
hlæja með þeim.
Það brást ekki að Þorsteinn kæmi
á Vesturvallagötuna á milli klukkan
fjögur og fimm á aðfangadag. Ég var
þá venjulega að byrja að steikja rjúp-
urnar, og hann stytti mér stundir í
eldhúsinu þar til klukkan nálgaðist
sex og tími til kominn að byrja jólin á
Aragötunni. Auðvitað gerði hann allt-
af góðlátlegt grín að mér um leið fyrir
að vera ekki tilbúin með jólin á rétt-
um tíma. Ég mun sakna þessara
stunda eins og margra annarra, en þó
minnast þeirra með gleði.
Hjördís Hákonardóttir.
Það var Þorsteini Gylfasyni að
þakka að áhugi minn á heimspeki á
táningsaldri, flóknum spurningum
um tilveruna, grundvallaratriði lífs
og dauða, varð beinlínis að viðfangs-
efni mínu í menntaskóla, háskóla og
ekki sízt lífinu. Þorsteinn kenndi mér
bæði í menntaskóla og háskóla og fáa
kennara hef ég haft betri. Hann verk-
aði sérkennilegur í augum okkar
unga fólksins, hann var í fyrstu óör-
uggur fyrir framan hóp manna, hafði
sérkennilega tjáningu sem bar mjög
greinilega með sér hvernig hann
hugsaði. Og áður en hann svaraði erf-
iðum spurningum átti hann til að
hugsa drjúglanga stund og stundum
svo lengi, að nemendum var ekki far-
ið að standa á sama.
Ég var í fyrsta hópnum sem lagði
stund á B.A.-nám í heimspeki við Há-
skóla Íslands. Það var ævintýri að
taka þátt í náminu og klára það. Sam-
skipti nemenda og kennara voru með
allt öðrum hætti en tíðkaðist í hinni
íhaldssömu akademíu. Þarna voru
ungir kennarar, sem tóku kennsluna
mjög alvarlega, og lítill hópur nem-
enda, sem lagði hart að sér í erfiðu
námi. En það kom ekki í veg fyrir að
bæði nemendur og kennarar hittust
utan kennslustofunnar á heimilum
hvers annars, aðallega í kjallara
virðulegs húss við Laufásveg, sem við
leigðum saman tvö úr heimspeki-
hópnum. Þá voru menn oft mjög létt-
ir í lund og kátir, en umræðuefnið var
yfirleitt alltaf það sama: heimspeki.
Smáatriði í lífinu geta skipt miklu
máli. Það hefur t.d. aldrei vikið úr
huga mínum, að Þorsteinn sannfærði
mig ungan mann í háskóla, um að
þrjózka í starfi væri yfirleitt greind-
armerki og hún væri það í mínu til-
viki. Síðan hefur þrjózka verið leið-
arljós í lífsstarfi mínu, blaða-
mennskunni.
Við Þorsteinn urðum strax miklir
vinir á háskólaárunum og það entist
alla ævi, þótt samgangur okkar væri
með köflum. Fyrir um 15 árum unn-
um við talsvert mikið saman og
ræddum enn meir, þegar við sátum
saman í Siðanefnd Blaðamannafélags
Íslands. Ég var í nefndinni sem
fulltrúi blaðamanna, þegar Þorsteinn
kom inn sem fulltrúi Háskóla Íslands.
Það var gífurlegur fengur að Þor-
steini í nefndina. Hann reyndist ekki
hinn stífi akademíker, sem sumir
höfðu óttazt, heldur frjálslyndur
maður sem bar mjög gott skynbragð
á hlutverk fjölmiðla.
Í blaðamannastétt voru til einstak-
lingar sem héldu að Þorsteinn gerði
of miklar kröfur og væri strangari en
góðu hófi gegndi í siðanefnd. Það var
alrangt. Hann var sanngjarn gagn-
vart öllum málsaðilum, en góður
skilningur hans á starfi blaðamanna
réði miklu um afstöðu hans við úr-
lausn mála. Ég held að það hafi aldrei
komið fram, að blaðamenn áttu ekki
betri bandamann í Siðanefnd B.Í. en
Þorstein Gylfason á meðan hann sat
þar.
Sjálfur átti ég fáa jafngóða banda-
menn í lífinu eins og Þorstein Gylfa-
son. Minning hans og verk munu lifa.
Ég votta móður hans, bróður og
ættingjum samúð mína.
Halldór Halldórsson.
Enn sannast orð 90. sálms Saltar-
ans sem mér komu af sérstökum
ástæðum fyrr í hug en flest annað
þegar ég frétti óvænt andlát Þor-
steins Gylfasonar, staddur í Þjóðar-
bókhlöðunni síðdegis á dánardegi
hans:
Þú hrífur þá burt, sem í svefni,
þá er að morgni voru sem gróandi gras.
Að morgni blómgast það og grær,
að kveldi fölnar það og visnar.
Við Þorsteinn Gylfason urðum
stúdentar sama ár, annar að norðan,
hinn að sunnan. Fyrstu kynni okkar
urðu í nemendaskiptum menntaskól-
anna á útmánuðum 1961. Hann var
ári yngri en ég, en bráðger og jafn-
vígur, dúxaði í sínum skóla, sigldi
þegar um haustið utan til náms og
átti eftir það mennta- og starfsferil
sem alþjóð er kunnugt og aðrir gera
skil, enda flestir hlutir vel gefnir eins
og fleira af hans fólki. Eftir að við
hittumst fyrst var alltaf hlý taug á
milli okkar, þótt ég væri ekki í innsta
vinahring hans í þeim skilningi að ég
væri dögum oftar inni á gafli hjá hon-
um. Ekkert vantaði þó á að mér stæði
af hans hálfu til boða að blanda oftar
við hann geði en ég gerði, og aldur,
vinir og sameiginleg áhugamál
hnýttu okkur saman. Í kynnum okk-
ar var hann veitandinn, ég þiggjand-
inn, enda sakna ég þess nú mest að
hafa ekki látið af verða að eignast
með honum fleiri stundir lífsnautnar
og andlegrar upplyftingar en af varð.
Ég ætlaði alltaf að gera það „seinna“,
því að illa ætlar okkur að lærast að
við verðum ekki eilíf á jörðinni. Á
dánardegi hans kom mér og einni
náms- og starfssystur okkar saman
um að það hefði ekki síst prýtt fram-
komu Þorsteins í persónulegum
kynnum hve falslaust og tilgerðar-
laust hann hafði áhuga á manninum
og tók alla sem hann kynntist eins og
þeir voru – með kostum og göllum.
Ekki reyni ég að geta mér til um
hvílíkt tap íslenskt menntalíf, listir og
bókmenntir bíða við ótímabært frá-
fall hans. Huggun er þó harmi gegn
að unnin verk lifa manninn, en hæfi-
leikamenn af gerð Þorsteins sem lifa
og starfa eins og hann gerði verða í
raun réttri þjóðareign. Þess vegna
ríkir nú „hryggð í húsum og harmur á
þjóðbrautum“.
Ýmsum úr nánustu fjölskyldu Þor-
steins og frændgarði á ég gott að
gjalda og verður nú hugsað af hlýju
og samúð til þeirra þegar hann er
kvaddur. Af vinum hans og jafnöldr-
um býst ég við að mörgum sé nú líkt
innanbrjósts og mér. Þetta högg var
svo snöggt og fyrirvaralaust. Sú til-
finning verður að því skapi ágengari
að við lát hans sé ekki aðeins einum
færra af þeim sem gerðu samtíðina
miklu skemmtilegri en ella og vilja
ÞORSTEINN
GYLFASON Vinur minn, Þorsteinn Gylfasoner allur. Lifi minning þessa
góða drengs.
Hvíldu í friði.
Far þú í friði,
friður Guðs þig blessi,
hafðu þökk fyrir allt og allt.
(V. Briem.)
Ég votta ættingjum og vinum
hins látna samúð mína.
Gísli Konráðsson.
Þorsteinn gerði þrautir heim-
spekinnar fallegar. Það er ein,
en aðeins ein, ástæða þess að
við stöndum í ríkari þakkar-
skuld við hann en flesta menn
aðra.
Fjölskylda hans og vinir eiga
okkar dýpstu samúð.
Árni Guðmundsson og
Ragnar Þór Pétursson.
HINSTA KVEÐJA