Morgunblaðið - 05.09.2005, Blaðsíða 16

16 MÁNUDAGUR 5. SEPTEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
MENNING
SUMARSÝNING Listasafns Íslands, sem að
þessu sinni fer fram í Listasafni Reykjavíkur
á Kjarvalsstöðum, býður upp á „úrval verka
íslenskrar myndlistar tuttugustu aldar“.
Ólafur Kvaran, forstöðumaður LÍ, ritar
texta í sýningarskrá og segir sýninguna svið-
setningu á fjórum köflum í íslenskri listasögu
sem hver um sig hafi ákveðið hugmyndalegt
og fagurfræðilegt samhengi og búi einnig yfir
ákveðnum sögulegum tilvísunum. Kaflaskipt-
ingin endurspeglar hina íslensku listasögu
eins og hún hefur verið borin fram af Lista-
safninu undanfarin ár og notaðar endurtekið
sömu fyrirsagnir til að skilgreina viðkomandi
kafla eða tímabil. Sérsýningarnar innihéldu
eðlilega stærri hóp listamanna hver fyrir sig,
en í þessari stærstu yfirlitssýningu íslenskrar
tuttugustualdarlistar hefur verið valið úr,
svokallað úrval verka þeirra listamanna sem
hafa þótt skara framúr í flokki ákveðinna
myndefna, eru einkennandi fyrir sömu við-
komandi tímabil, eða haft á mikilvæg áhrif á
þróun íslenskrar myndlistar innan þess
ramma sem skilgreindur er. Þetta síend-
urtekna og mótandi sjónarhorn á hvernig við
berum fram hinn svokallaða myndlistararf
okkar undirstrikar og festir í sessi einhvern
undirliggjandi „sannleika“ að listasagan sé
ein og óskipt (allavega á hverjum tíma) og sé
hér borin fram og skilgreind á viðtekinn, nú-
tímalegan og hlutlausan hátt.
Ólafur Kvaran segir í viðtali við Morg-
unblaðið 15. október sl. (Mótun menningar-
arfsins mikilvæg) að aukin fjárveiting til inn-
kaupa nýrra sem eldri listaverka í safnið sé
mikilvæg því þannig verði menningararfurinn
og listasagan til. Hann segir einnig að lista-
sagan sé breytilegt fyrirbrigði, verði ekki
ákveðin í eitt skipti fyrir öll því þekking okkar
og viðhorf breytist og menningararfurinn
mótist. Ólafur virðist gera ráð fyrir því að við-
horf „okkar“ og þekking breytist með tím-
anum en ekki að mismunandi þekking og við-
horf til listasögunnar sé þegar til staðar á
sama tíma.
Það er viðurkennd staðreynd í dag að fram-
leiðsla á listasögu byggist eins og önnur saga
á huglægu vali, listasaga er þekkingarfram-
leiðsla og sú þekking sem sett er fram skapar
ákveðna merkingu, sem nær þó í raun ekki
lengra en að vera tillaga að merkingu, enda
álitið núorðið að hægt sé að búa til margar
tegundir af listasögu. Í sjálfu sér er ekkert
óeðlilegt við þá listsöguskoðun sem Listasafn-
ið notar til að varpa ljósi á eitt og eitt tímabil í
íslenskri listasögu, sérstaklega þá list sem
varð til í þeim anda (eða hugmyndafræði) á
fyrri hluta aldarinnar, þótt það væri bæði
áhugavert og tímabært að sjá einstaka þætti
sögunnar skilgreinda út frá öðrum sjón-
arhornum. Hitt er verra þegar þessi einhæfa,
einsýna og úrelta listsöguskoðun er notuð á
þessa fyrstu stóru sýningu íslenskrar mynd-
listar sem spannar alla tuttugustu öldina.
Listsöguskoðun sem metur listfræðileg gildi
verka út frá fagurfræði ákveðinnar form-
gerðar og „þróunar“ og einblínir á gildi fram-
úrstefnu módernismans með „frumleikann“ í
fararbroddi þegar hentar á sama tíma og það
virðist helst vera merkingarbærast í íslenskri
list þegar margir listamenn vinna innan
ákveðinnar stefnu á sama tíma.
Aðferðir listfræðinnar hafa tekið breyt-
ingum í takt við inntak listarinnar og þau við-
horf sem hafa verið ríkjandi í hugvísindum á
hverjum tíma og hin stöðuga endurskoðun
listarinnar á tuttugustu öld hefur einnig falist
í því að beita (alla vega bæta við) nýjum að-
ferðum við greiningu á eldri list en ekki öfugt.
Greiningaraðferðir listfræðinnar hafa t.d.
tekið mið af ævisögulegum, formalískum, fag-
urfræðilegum, samfélagslegum, marxískum,
sálgreiningarlegum eða táknfræðilegum for-
sendum eftir ríkjandi sjónarhornum hvers
tíma. Kynjafræðilegt sjónarhorn bættist við á
sjöunda áratug síðustu aldar sem leiddi til
róttæks endurmats á listasögunni, ekki síst
hvað varðar forsendur gildisdóma. Mikilvægi
kynjafræðilegra rannsókna á myndlist fólst
ekki síst í því að benda á það augljósa, að
listasagan er túlkunarfræði, og útgangs-
punktur túlkunarfræði byggist á afstæði
sjónarhornsins sem leiðir af sér að ekki er til
nein þekking sem ekki byggist á hlutdrægu
sjónarhorni hins kynbundna. Í kjölfarið
beindist athyglin í ríkara mæli að merking-
arbærum menningarafurðum frá sjónarhorni
annarra hópa en evrópu/amerískra, miðaldra,
gagnkynhneigðra hvítra karlmanna af milli-
stétt. Forsendur þeirrar orðræðu sem álitin
hafði verið hlutlaus, sönn, alþjóðleg og algild
var brostin og listasagan varð ekki lengur ein
heldur margar, eða með öðrum orðum lista-
sagan hefur nú mun fleiri sjónarhorn en áður.
Eðlilega hefur tekið tíma fyrir hin nýju sjón-
arhorn að virkjast í reynd, sérstaklega hvað
varðar eldri myndlist, og umræður og átök
virðast enn í fullum gangi um framkvæmdina
erlendis.
Í ljósi alþjóðlegrar orðræðu samtímalist-
arinnar er yfirstandandi sýning Listasafns
Íslands á Kjarvalsstöðum gagnrýnisverð.
Þrátt fyrir að sýningunni sé ekki ætlað að
vera sögulegt yfirlit um íslenska listasögu þá
tekur hún sér það hlutverk með því að vera
fyrsta heildstæða sýning á „lykilverkum“ ís-
lenskrar myndlistar tuttugustu aldar. Hún er
sett fram í ákveðnu línulegu samhengi og
sögð taka mið af íslenskum þjóðfélagsveru-
leika og sett í samhengi við alþjóðlegar list-
hræringar. Fyrir það fyrsta er ákaflega skrít-
ið að gefa myndlist fyrri hluta aldarinnar
jafnmikið sýningarrými og vægi og seinni
hlutanum. Ofuráhersla Listasafnsins á okkar
fáu myndlistarmenn fyrri hlutans sem frum-
herja, snillinga og þjóðsagnapersónur neyðir
listskoðun þess nú til að finna jafn fáa og
verðuga snillinga í seinni hlutann sem hægt
sé að setja í sögulegt og hugmyndalegt sam-
hengi við þann fyrri. Hið einfalda myndlist-
arhugtak og íslenska fábreytni í hug-
myndafræði fyrri hlutans er gert að
leiðarstefi fyrir seinni hlutann, þrátt fyrir að
það svið sem telst til myndlistar í dag sé
miklu víðara en fyrir 50 árum, hvað þá 100 ár-
um, starfandi myndlistarmenn margfalt fleiri
og nálgun þeirra við myndlistina mjög mis-
munandi.
Fyrsti kaflinn er nefndur Náttúran og
Þjóðsagan með listamönnunum Þórarni B.
Þorlákssyni, Ásgrími Jónssyni, Jóni Stef-
ánssyni, Jóhannesi Kjarval, Júlíönu Sveins-
dóttur og Einari Jónssyni og inniheldur
landslagsmálverk og skúlptúra.
Í alþjóðlegu samhengi er bent á að þjóðsag-
an hafi verið áleitið viðfangsefni í norrænni
myndlist um aldamótin, vísað er til tákn-
hyggju og síðrómantískrar listar 19. aldar,
áhrif arfleifðar Gauguin í verkum Kjarvals og
Cézanne í verkum Jóns Stefánssonar.
Í lok þriðja áratugarins hafi Kjarval brotið
hina rómantísku sýn með expressjónískri
áherslu á litræna nálgun og nýtt sjónarhorn á
myndefnið. Á Íslandi telst til tíðinda í byrjun
aldar að við eigum „loksins“ íslenska starf-
andi myndlistarmenn í nútímalegum skiln-
ingi, á Vesturlöndum er tímabil evrópskrar
framúrstefnu. Ekki virðist passa inn í sýning-
arkonseptið hér að sýna verk Muggs sem not-
aði óhefðbundin efni eftir því sem hentaði
best hverri hugmynd svo sem klippimyndir
eða afstrakt útsaum og alla vega lítil skrítin
verk sem hann sýndi (á sama tíma og dadaist-
arnir eru að vinna úti í heimi).
Þá virðist Finnur Jónsson ekkert erindi
eiga hér með sín kúbísku óhlutbundnu verk
og beinu tengsl við framúrstefnu erlendis,
enda hefð fyrir því að líta á fyrstu íslensku af-
straktverkin sem einangrað fyrirbæri sem
hafi ekki haft afgerandi áhrif á íslenska
myndlistarþróun. Íslensk listsöguskoðun í
dag virðist ekki hafa rétt eins og samtími
Finns, þolinmæði eða þörf fyrir of nýjar ný-
ungar í listinni meðan enn á eftir að gera (út-
þynntum) expressjónisma skil.
Annar kafli, Manneskja – litur- tjáning með
verkum þeirra Finns Jónssonar, Gunnlaugs
Blöndal, Jóns Engilberts, Gunnlaugs Schev-
ing, Þorvalds Skúlasonar, Snorra Arinbjarn-
ar, Sigurjóns Ólafssonar, Ásmundar Sveins-
sonar og Jóhanns Briem, vísar til nýsköpunar
fjórða áratugarins með frásagnarkenndan ex-
pressjónisma í öndvegi. Finnur Jónsson er
staðsettur á mjög „hógværan“ hátt í þessum
kafla með eina tegund mynda frá 1922 og gef-
ið það kredit í sýningarskrá að hafa fyrstur
ásamt Gunnlaugi Blöndal komið með and-
stæðuríka hátónaliti í íslenska myndlist. Hér
er lögð áherslu á skírskotun listamanna í nán-
asta umhverfi sitt og andrómantísk myndefni
af vinnandi alþýðu. Tekið er fram að Gunn-
laugur Scheving hafi „einna fyrst tekið þessa
afstöðu“ og hún komi skýrast fram í list hans
eins og Bassabátnum 1929, myndefni sem síð-
ar komi fram hjá öðrum listamönnum fjórða
áratugarins sem eiga verk á sýningunni.
Þetta er áberandi hunsun í ljósi þess að Krist-
ín Jónsdóttir var fyrst íslenskra myndlist-
armanna til að mála myndir af vinnandi al-
þýðu (Fiskverkun við Eyjafjörð 1914 í eigu
LÍ). Verk hennar eru í dag einna hæst verð-
metin af list þessa tíma en hennar er ekkert
getið í þessu samhengi né verk hennar tekin
með sem lykilverk í þessari frásögu sem
fjallar eingöngu um verk karllistamanna. Ein
möguleg ástæða fyrir þessu er að flest verka
Kristínar eru í einkaeign og Listasafnið á lítið
af verkum eftir hana. Það leiðir hugann að
orðum Ólafs í áðurnefndri Morgunblaðsgrein
þar sem hann segir að verk í eigu safnsins séu
myndlistararfur þjóðarinnar sem móti ís-
lenska listasögu. Þessi afstaða eða íslenskur
veruleiki gæti verið ein af skýringunum á því
hvers vegna margir samtímalistamenn í dag
stíla helstu verk sín í svo ríkum mæli á mögu-
leg innkaup safna en skeyta minna um að
bera verk sín fram í þeim „magneiningum“
sem henta einstaklingum.
Þriðji kaflinn nefnist Um form og náttúru
og fjallar um afstrakt tímabilið sem hófst á
Íslandi um 1945 og varð ríkjandi til 1960–70.
Verk í þessum flokki eru eftir Svavar Guðna-
son, Þorvald Skúlason, Nínu Tryggvadóttur,
Gerði Helgadóttur, Sigurjón Ólafsson, Krist-
ján Davíðsson, Karl Kvaran og Guðmundu
Andrésdóttur, og hefst þessi kafli á tíma-
mótasýningu Svavars Guðnasonar 1945. Í
kaflanum er teflt fram listamönnum af báðum
kynjum og er innkoma verka Guðmundu
Andrésdóttur í hóp úrvalsverka eina við-
leitnin sem ég hef séð hjá Listasafninu und-
anfarin ár til að endurmeta vægi framlags
eldri listamanns. Þó ekki fyrr en listakonan
hafði gefið íslenskum listasöfnum nánast allt
sitt ævistarf, einnig verk sem hún hafði áður
selt einstaklingum en keypt aftur til baka,
sem aftur bendir til þeirrar hugmyndar eða
veruleika að ekki sé þau verk talin til menn-
ingararfsins sem ekki eru í eigu safnanna, og
þá aðallega Listasafns Íslands. Það er athygl-
isvert að í þessum kafla eða frásögu eru ein-
göngu sýnd ný verk (1996 og 1999) eftir
Kristján Davíðsson án skýringa.
Síðasti kaflinn frá sjöunda áratugnum til
aldarloka nefnist Raunsæi og veruleiki og er
tileinkaður verkum í anda nýraunsæis, arte
povera, konseptlistar, popplistar og fluxus.
Verkin eru eftir Erró, Jóhann Eyfells, Jón
Gunnar Árnason, Kristján Guðmundsson,
Sigurð Guðmundsson, Magnús Pálsson,
Hrein Friðfinnsson og Steinu Vasulka.
Kaflinn vísar samkvæmt sýningarskrá „til
þeirra breytinga sem hófust um 1960, þegar
fram kom í íslenskri myndlist ný umfjöllun
um veruleikann og vísan til umhverfisins með
einum eða öðrum hætti“. Eins víð og galopin
sem þessi skilgreining er þá eru nánast ein-
göngu tekin fyrir verk ákveðinna listamanna
sem flestir tengjast SÚM-listahópnum sem
fram kom undir 1970. Í texta er m.a. vísað til
fyrstu innsetningar Kristjáns Guðmunds-
sonar í Nýlistasafninu 1969 sem samanstóð
eins og frægt er orðið m.a. af straubretti,
fíltábreiðum, hænsnaskít og neonljósi (í eigu
LÍ). Þetta verk er ekki á sýningunni og
reyndar sáralítið af upphafsverkum viðkom-
andi listamanna sem tóku þátt í að marka
þessi tímamót. Hins vegar er þeim mun meira
af nýjum verkum þeirra (sum um 1990, mörg
um 2000 og nokkur 2004) sem eiga það flest
sameiginlegt að veran nokkuð einsleit og fág-
uð útgáfa af ljóðrænni konseptlist. Í sýning-
arskránni stendur að við fyrstu sýn virðist
sum þessara verka líta út eins og afstrakt en
þau séu öðruvísi af því að hugmyndin á bak
við þau er öðruvísi.
Þessi kafli sýningarinnar nær engan veginn
að koma til skila á skýran hátt þeirri hug-
mynda- eða inntaks-formbyltingu sem honum
er ætlað og þótt hér séu verk mjög góðra
listamanna virkar framkvæmdin frekar sem
gerræðisleg nafnaútvalning.
Þrátt fyrir lítið pláss og mjög þreytandi og
endurnýtta kaflaskipan hefði þessi sýning á
úrvalsverkum tuttugustu aldar orðið skárri ef
síðasti hlutinn hefði fengið meira rými og
hann einskorðaður við þær breytingar sem
urðu í íslensku myndlistarlífi á árunum 1960–
1980. Þá hefði verið tækifæri til að sýna verk
sem tilheyra SÚM-tímabilinu og taka kon-
urnar með, pólitísk verk Rósku og tímamóta-
verk Hildar Hákonardóttur tengd kvennabar-
áttunni. Það hefði verið pláss til að skoða það
áhugaverðasta sem var að gerast í grafíklist-
inni sem var róttækur miðill á þessum árum,
ekki síst verk Ragnheiðar Jónsdóttur. Í al-
þjóðlegu myndlistarsamhengi er kvennabylt-
ingin og verk tengd henni og nýrri hug-
myndafræði um afstæði sjónarhornsins mjög
áberandi á þessum tíma. Myndlistarmenn á
borð við Braga Ásgeirsson sem var leiðandi í
myndrænni nýsköpun og notaði m.a. fundna
hluti í myndverk sín. Einnig áhugaverðustu
þætti starfsemi Suðurgötu 7.
Í öllum helstu listasögubókum samtímans
er tímabilið eftir 1960 skilgreint sem póst-
módernískt, að hluta til vegna og eftir að síð-
asta vígi og helgustu hornsteinar fram-
úrstefnu módernismans höfðu verið véfengdir
eða afhelgaðir; hugmyndin um hreina list,
frumleika og framúrstefnu. Þetta þýðir ekki
að viðkomandi hugtök séu ófrjó eða ónothæf í
samtímanum, frekar að þau stýri ekki lengur
öllu mati á vægi menningarafurða.
Sýning Listasafns Íslands eins og hún birt-
ist hér með sín lykilverk, úrvalsverk og höf-
uðverk valda ákveðnum höfuðverk og áhyggj-
um í ljósi þess að ef þetta er hin opinbera
íslenska listasaga sem almenningi, útlend-
ingum og skólafólki er boðið upp á, hvernig
verður þá íslensk myndlistarsaga skráð í
listasögubækur þær sem Listasafn Íslands
hefur verið falið að gera með fjárframlagi frá
menntamálaráðuneytinu?
Einu góðu fréttirnar frá Listasafni Íslands
eru að bráðlega (vonandi sem allra fyrst)
verður hægt að nálgast gagnagrunn Lista-
safnsins á netinu og gefst þá fleirum tækifæri
á að skoða og meta og mynda sér skoðanir á
þeim hluta íslenskrar myndlistar tuttugustu
aldar sem þar er að finna.
Morgunblaðið/KristinnHreinn Friðfinnsson: Blákoman.
Mótun listasögunnar, einsýni,
geðþótti og valdbeiting
MYNDLIST
Listasafn Íslands sýnir á Kjarvalsstöðum
Sýningin stendur til 25. september.
Opið 10–17 alla daga.
Úrval verka frá 20. öld
Þóra Þórisdóttir