Morgunblaðið - 10.10.2005, Blaðsíða 46

46 F MÁNUDAGUR 10. OKTÓBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
S
aga Bessastaða á Álftanesi
er svo samofin sögu og ör-
lögum íslensku þjóðarinn-
ar að þar verður vart
greint á milli og líklega kemst ekk-
ert íslenskt höfuðból þar nærri í
samjöfnuði. Bessastaðir hafa bæði
verið í eign einstakra manna og rík-
iseign. Þeir hafa verið stjórnarsetur,
kirkjustaður og skólasetur og þar
hefur verið rekin prentsmiðja með
bóka- og blaðaútgáfu. Bessastaðir
hafa verið í eign fræðimanna og
skálda, eins og Snorra Sturlusonar
og Gríms Thomsen. Þar hafa setið
landstjórnarmenn og fyrirmenn, svo
sem höfuðsmenn og amtmenn,
fógetar, ríkisstjóri og forsetar. Þar
hafa starfað merkir skólamenn eins
og Hallgrímur Scheving og vísinda-
menn á borð við Sveinbjörn Egilsson
og Björn Guðlaugsson. Þar hafa
stundað skólanám ýmsir öndvegis-
menn, og skal ástmögur þjóðarinn-
ar, Jónas Hallgrímsson, nefndur í
þeim hópi.
Ýmis atvinnustarfsemi hefur farið
fram á Bessastöðum og þar gerðar
tilraunir, svo sem um fjárrækt og
fálkafang, útræði og búskap, og þar
var eitt sinn rekin ullarverksmiðja.
Á Bessastöðum voru gerðar veður-
athuganir og rekin rannsóknarstöð í
stjörnuathugun. Þar fór fram lækna-
kennsla og rekin lyfjabúð. Hinir
ólíklegustu þættir þjóðarsögunnar
hafa fléttast saman á Bessastöðum
sem best sést á því að þar var eitt
sinn fangelsi sakamanna og jafn-
framt leiknir fyrstu sjónleikir, sem
leiknir voru á Íslandi, að því er best
er vitað.
Saga Bessastaða er ekki eingöngu
saga höfuðbóls og menntaseturs.
Vegna embættisstöðu Bessastaða-
bænda um langan aldur voru örlög
og lífskjör þjóðarinnar nátengd
þessu höfuðbóli. Það er saga kúg-
unar, eymdar og yfirtroðslu. Og
vegna embættistengsla Bessastaða-
manna við dönsku krúnuna fyrr á
öldum ber saga Bessastaða vitni um
erlenda ásælni og yfirdrottnun. Á
sama hátt má segja að hlutverk
Bessastaða á okkar tímum, sem
embættisbústaður forseta Íslands,
sé tákn um sjálfstæði þjóðarinnar og
þjóðlegt viðnám gegn ásælni erlends
valds.
Fornleifarannsóknir hafa leitt í
ljós að búseta hefur verið á Bessa-
stöðum allt frá landnámsöld. Álfta-
nesið var í landnámi Ingólfs Arn-
arsonar, en hvergi verður ráðið af
heimildum hver sá Bessi var, sem
Bessastaðir eru kenndir við. Þegar
endurbætur hófust á Bessastaða-
stofu árið 1987 kom í ljós að undir
henni voru allt að 3,5 metra þykk
mannvistarlög og hafa þar fundist
minjar um fyrstu búsetu manna þar,
meðal annars leifar af tveimur
stórum skálum, eldhús og búr, jarð-
hús, útihús og garðar. Af fornleifa-
rannsóknunum má ráða að Bessa-
staðir hafi verið allstórt býli allt frá
upphafi. Bæjarhóllinn er einn sá
stærsti á Íslandi, rúmlega 50 metra
breiður og 150 metra langur, og hef-
ur hann að geyma mikilvægar og
áþreifanlegar upplýsingar um þróun
búsetu á Bessastöðum.
Bessastaða er ekki getið í rituðum
heimildum fyrr en um tveimur öld-
um eftir að búseta þar hófst. Það er
ekki fyrr en á Sturlungaöld sem
Bessastaðir fara að koma verulega
við sögu, en þá voru þeir í eigu
skáldsins og stórhöfðingjans Snorra
Sturlusonar. Ekki er vitað með vissu
hvernig Snorri hefur eignast jörð-
ina, en hann var mikill jarðeigandi
og leitaði víða fanga í þeim efnum og
sótti þá oft fjármálin meira af kappi
en rétti, svo sem farið hefur með
fleirum bæði fyrr og síðar, en Sturl-
ungaöldin einkenndist af hatrammri
baráttu nokkurra höfðingjaætta um
auð og völd í landinu.
Miðstöð konungsvaldsins
Eftir fall Snorra Sturlusonar taldi
Hákon gamli, Noregskonungur, sig
eiga tilkall til arfs eftir Snorra og sló
eign sinni á staðinn. Þannig urðu
Bessastaðir miðstöð konungsvalds-
ins á Íslandi, og um leið uppistaða í
jarðeignum og jarðeignavaldi kon-
ungs hér á landi. Sátu umboðsmenn
konungsvaldsins jafnan á Bessastöð-
um og á löngum kafla Íslandssög-
unnar voru Bessastaðir tákn æðsta
valdsins í þjóðfélaginu.
Bessastaðir komu mjög við sögu
siðaskiptanna enda stóð konungs-
valdið að hinum nýja sið og umboðs-
menn þess veittust gegn biskupun-
um Ögmundi Pálssyni og Jóni
Arasyni, sem þrjóskuðust við. Sið-
bótarmenn konungs fóru í herferðir
frá Bessastöðum og þar voru lögð á
ráðin um aftöku Jóns Arasonar og
sona hans.
Af þeim umboðsmönnum erlenda
konungsvaldsins sem sátu á Bessa-
stöðum varð Henrik Bjelke, höfuðs-
maður og lénsmaður, einna nafntog-
aðastur, enda gerðust í hans tíð
einhverjir örlagaríkustu atburðir ís-
landssögunnar, sem tengjast Bessa-
stöðum. Það voru hyllingareiðarnir
1662, þegar Friðriki konungi þriðja
voru svarnir erfða- og einveldiseið-
ar. Við einveldistökuna urðu ýmsar
breytingar á íslenskri stjórnsýslu og
var hinn forni konungsgarður á
Bessastöðum þá gerður að embætt-
isbústað tveggja æðstu umboðs-
manna konungs hér á landi, land-
fógeta og amtmanns, þar til
landsstjórnin fluttist til Reykjavíkur
á nítjándu öld.
Árið 1867 komust Bessastaðir í
eigu skáldsins og alþingismannsins
Gríms Thomsen, en hann fæddist
þar árið 1820. Grímur bjó á Bessa-
stöðum ásamt konu sinni Jakobínu
Jónsdóttur, þar til hann lést árið
1896, en þá keypti Landsbanki Ís-
lands jörðina. Tveimur árum síðar
eignuðust hjónin Theodóra Thor-
oddsen skáldkona og Skúli Thorodd-
sen ritstjóri og þingmaður Bessa-
staði. Síðar bjuggu þar Jón H.
Þorbergsson bóndi (1917-28) og
Björgúlfur Ólafsson læknir (1928-
40) og árið 1940 keypti Sigurður
Jónasson forstjóri Bessastaði. Þegar
embætti ríkisstjóra var stofnað var
nokkur óvissa um hvar ríkisstjóri
skyldi hafa aðsetursstað og kom þá
upp sú tillaga að hann sæti á Bessa-
stöðum. Hermann Jónasson, þáver-
andi forsætisráðherra, spurðist fyrir
um það hjá eiganda jarðarinnar
hvort hann vildi selja staðinn til
þessara nota og bauðst Sigurður þá
til að afhenda ríkinu Bessastaði að
gjöf, og var því boði tekið. Þetta var
árið 1941, en Bessastaðir hafa síðan
verið aðsetur forseta Íslands frá
stofnun lýðveldisins 1944.
Bessastaðakirkja
Bessastaðakirkja hefur vissa sér-
stöðu í íslenskri kirkjusögu að því
leyti að hún stóð á höfuðbóli, en var
Sögufrægar byggingar
Bessastaðir á Álftanesi
Margir þættir þjóðarsög-
unnar renna saman á
Bessastöðum á Álftanesi,
þar sem nú er embættis-
bústaður forseta Íslands.
Sveinn Guðjónsson rifjar
upp sögu staðarins, sem
nær allt frá landnámsöld
til okkar daga.
Morgunblaðið/Kristinn
Bessastaðir á Álftanesi.
Bessastaðir lýðveldisárið 1944.
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
Bessastaðir haustið 2005, upplýstir í bleikum lit til stuðnings baráttu gegn
brjóstakrabbameini.