Tíminn - 24.08.1972, Blaðsíða 8

8
TÍMINN
Kimmtudagur 24. ágúst 1972
Þegar Lóugata 2 hverfur
mun annað hús halda á
lofti minningu þess, er
bifreiða„höllina” byggði
Vestur á GrfmsstaAaholti
stendur gamalt geymsluhús við
götu, sem ber það rómantfska
nafn Lóugata. Hún er að vfsu
næstum máð út af landakortinu,
og mér vitanlega teljast ekki önn-
ur hús standa við hana en það.
sem áður var minnzt á, Lóugata
2. Húsið og gatan eru nú á yfir-
ráðasvæði Iláskólans. Skammt
frá er bygging vcrkfræði- og
raunvfsindadeildar Háskólans
risin af grunni, og innan tiðar vik-
ur þetta nokkuð töturlega hús,
sem þó var eitt sinn kallað bif-
reiðahöll, fyrir fleiri byggingum
undir verkfræði- og raunvisinda-
iðkanir Háskólans.
En hver er saga Lóugötu 2? A
undanförnum árum hafa háskóla-
stúdentar haldið þar leiksýning-
ar, og höfðu einnig i hyggju að
halda rússagildi i hlöðuballsstil,
þótt ekki yrði úr.
HáskóHnn átti húsið ásamt
Reykjavikurborg. Hluti borgar-
innar hefur nú verið rifinn, en það
sem eftir stendur er nú geymsla,
þar er einnig vinnuaðstaða fyrir
smiðina, sem vinna við verk-
fræði- og raunvisindahúsið.
t þessari geymslu háskólans
voru húsgögn Einars Benedikts-
sonar skálds um skeið, þangað til
þau voru hafin til vegs og virðing-
ar á ný og fóru m.a. á fjalirnar i
Iðnó sem sviðsbúnaður i Heddu
Gabler, leikriti Ibsens.
Hér kom Helgi Tryggvason
bókbindari á fót fyrstu miðlun is-
lenzkra blaða og timarita gam-
alla og nýrra, en þetta langa hús
þénaði vel til að flokka þau, nóg
var rýmið. Um skeið hafði bor-
steinn Jónsson, sem ýmist var
kallaður riki eða svarti, bygg-
ingastarfsemi i húsinu, Hafskip
hafði þar vörulager, og eitt sinn
var þar sementsafgreiðsla H.
Benediktsson og co.
Til engra þessara nota var þó
Lóugata 2 reist. Hús þetta byggði
einn fyrsti atvinnubilstjóri á ts-
landi, Stefán Þorláksson, sem bjó
um langt skeið i Reykjahlið i
Mosfellssveit, og var húsið upp-
haflega margir bilskúrar hlið við
hlið, sannkölluð bifreiðahöll.
Bygging þessi, og þó einkum sá er
reisti hana, komust löngu siðar
inn i bókmenntir þjóðarinnar, en
frá þeim segir i Brekkukotsannál
Halldórs Laxness (Helgafell
1970). t skáldsögunni ber Stefán
Þorláksson sitt rétta nafn, og
margar staðreyndir um lif hans
eru þar rétt hermdar, önnur at-
riði fer rithöfundurinn frjálslega
með og eignar jafnvel Stefáni
eitthvað, sem ekki tilheyrði lifi
hans.
Stefán Þorláksson var sonur
Þorláks nokkurs, sem kallaður
var öskuláki, og konu norðan úr
Eyjafirði, sem Sólrún hét. Stefán
ólst upp á Hrisbrú i Mosfellssveit.
öskuláka þekktu allir Reykvik-
ingar i hans tið. Hann ók burt
ösku og öðru rusli fyrir fólk.
öskuláki var aldrei við kven-
mann kenndur nema Sólrúnu
þessa, en þau voru að sögn saman
i kaupavinnu á Kjalarnesi.
Þegar Sólrún dó, kom drengur-
inn Stefán til föður sins og fór
seinna i fóstur að Hrisbrú.
t Innansveitarkróniku segir
Kiljan að öskuláki hafi tekið ým-
ist 10 eða 25 aura fyrir að keyra
burtu ösku og hafi vafið hvern
pening inn i bréfsnuddu. Hann
hafi lifað aðallega á uppþornuðu
og mygluðu rúgbrauði, signum og
kæstum fiski. t sögunni er enn-
Lóugata 2 — leikhús, bifreiðahöll, pakkhús á Grimsstaðaholti.
(Timamynd Gunnar)
Allir menn eru fyrst
og fremst menn

KASTLJÓS
Sigvaldi Hjálmarsson
VIÐA heyri ég varpað fram
þeirri spurningu hvort Jesú-
hreyfingin svonefnda sé raun-
veruleg trúarvakning eða tizku-
fyrirbrigði, hvort Jesú-menn
þessir séu að leika sér, þetta sé
allt skemmtilegt tilbrigði i
poppi og dansi — eða hvort þeim
sé alvara.
Mér finnast þetta óþarfa
spurningar og dálitið úti hött.
Jafnvel þótt allt þetta væri
einungis popp og leikur skyldu
menn muna að grin er lika
alvara, skemmtun og gleði er
lika alvara. Þeir sem grinast að
stjórnmálamönnum eru áhuga-
menn um stjórnmál. Þeir sem
deilda á trúarbrögð eru á sinn
hátt trúhneigðir.
Sjálfsagt er meiriparturinn af
þessu tizka, einn apar eftir öðr-
um. En við skulum ekki
hneykslast á þvi, meiri partur-
inn af trú almennings er vani.
Gegnum söguna hefur fólk
sjaldnast verið ákaft i trú sinni
nema þegar það er hrætt viö aB
fara til helvitis ef það hagaði sér
ekki eftir snúru — og svo að hinu
leytinu á stórhátiðum og karni-
\
völum sem sannarlega eru lika
grin.
Auðvitáð er trú sem byggist á
grini grin, trú sem byggist á
hræöslu hræðsla — og trú sem
byggist á vana vani. En svona
hefur það oftast verið.
En Jesú-hreyfingin er fjarri
þvi að vera einangrað fyrirbæri.
Eftir henni er tekið meira en
ýmsu öðru afþvi hve menn erú
hissa á að uppreisnarmenn gegn
systeminu skuli snúa sér að ein
hverju sem tilheyrir systeminu.
En auðvitað tilheyrir Jesú
systeminu i dag þótt hann væri
sjálfur manna vaskastur upp-
reisnarmaður á sinni tið.
En lika það er skiljanlegt.
Uppreisnarmaður gegn
systemi er sjálfur háður þvi
sama systemi, annars þyrfti
hann ekki að gera uppreisn, og
vanalega býr hann sér til nýtt
system með svipuðum forteikn-
um og það gamla.
Sá sem ekki er háður system-
inu lætur það vera, hann þarf
ekki að gera uppreisn. Að vera
hleypt útúr fangelsi þýðir ekki
að maðurinn sé frjáls, heldur
aðeins að hann megi vera frjáls.
Heimurinn er fullur af ungu
fólki sem biður um eitthvað
nýtt, og útaf fyrir sig er það
miklu merkilegra en hvað það
kallar nýtt, þvi þetta „nýja” er
oftast nær gamalt.
Það er einkennilegt hve fólki
gengur illa að skilja að það
getur aldrei komið með neitt
nýtt. Þetta nýja kemur eins og
vorið, það eiginlega kemur
aldrei, en það er allt i einu kom-
ið.
Sannarlega er núna komið
eitthvaö nýtt. Og þetta nýja er
ekki Jesúhreyfing, ekki annars
konar hópar eða samtök sem
telja sig hafa fundið, ekki spill-
ing eða eiturlyfjavandamál —
heldur einmitt að viðurkenna að
maður veit ekki, viðurkenna að
maður hefur ekki fundið,
viðurkenna að þetta sem rikt
hefur er plága sem gert hefur
heiminn að helviti á jörð — án
þess að vera viss hver lækningin
er.
Flestar uppreisnir fram á
þennan dag hafa verið i þvi
fólgnar að setja eitthvað „nýtt”
fyrir gamalt, nú vilja menn
losna við það gamla og vita
fæstir hvað „nýtt” á að koma i
staðinn.
Ég bið engan forláts á að
þetta finnst mér vera von nú-
timans, einmitt þetta sem mest
var hneykslast á fyrir nokkrum
árum: að við vitum hvað við
viljum ckki, þótt við vitum alls
ekki hvað við viljum.
Við erum i deiglu, og hvers
vegna ekki vera ánægður með
það?
Ákveðin prósenta meinar
alltaf eitthvað, og ákveðin pró-
senta af Jesúfólkinu meinar
vafalaust það sem það segir.
En fyrirbærið Jesú-hreyfing
er vafalaust eitt af einkennum
sem fylgja nýrri andlegri leit.
A öllum sviðum erum við að
leita, og þörfin á leitinni er aug-
ljós.Allt það gamla er miðað við
þjóðir og aðgreindar menningar
heildir. Aður kom Evrópumönn-
um ekkert við hvað gerðist i
Kina, en nú er heimurinn allt i
einu orðin ein heild. Og við eig-
um ekkert sem gildir fyrir alla.
Það er furðulegt hve fólki
gengur illa að sjá mikilvægi
þeirrar staðreyndar að mann-
kynið er orðið ein heild. Samt er
þessi sameining þess ekki neins
konar heimspekileg abstrak-
sjón, heldur augljós staðreynd:
Hver einstaklingur hefur út-
vikkað „taugakerfi” sitt yfir
alla jörðina.Við sjáum hvað ger-
ist hinumegin á hnettinum og
finnum til með fólki i
fjarlægustu heimshornum. Og á
sama hátt og útvarpstækni og
simi er framlenging skynfær-
anna er hjólið og vængur flug-
vélarinnar framlenging á fæti
manns. Það tekur i dag mun
skemmri tima að komast til
Nýja-Sjálands heldur en milli
Akureyrar og Reykjavikur fyrir
nokkrum áratugum.
Þannig er mannkynið i dag
jafnmikið sameinað og fóik i
einstökum byggðarlögum fyrir
rúmri öld.
Og svo halda menn að þeir
hafi formúlu sem gildir fyrir
alla jörðina!
Þessi pólitiski flokkur veit
hvað er rétt stjórnskipulag —
þótt hans hugmyndir séu orðnar
til við skilyrði sem ekki eru
lengur til. Og þessi trúarbrögð
vita hvað öllu mannkyninu er
fyrir beztu i trúarefnum þótt
þeirra hugmyndir séu lika til
orðnar og þróaðar við skilyrði
sem löngu eru úr sögunni.
Ég bið engan forláts þótt ég
setji spurningarmerki við slikar
patentlausnir vandamálanna —
Fimmtudagur 24. ágúst 1972
TÍMINN
9
fremur greint frá þvi, að Stefán
Þorláksson hafi erft 40.000 kr. i
peningum eftir föður sinn látinn.
Þessir peningar hafi fundizt i
steinbænum, sem hann bjó i við
Bergstaðastræti, — bak við hurð i
fjala- og pappakössum merktum
Thomsens magasini. Megnið af
fúlgunni var i 25 eyringum, einnig
feikn af 50 eyringum, krónupen-
ingum, tveggjakrónupeningum,
meira að segja 10 krónu gullpen-
ingar innan um. Hver peningur
um sig vandlega vafinn inn i dag-
blaðasnifsi. Ekki vitum við um
einstök atriði i þessu máli, né
heldur hvort Laxness greinir rétt
frá upphæð arfsins i sögu sinni, en
svo mikið er vist, að fyrir hann
reisti Stefán Þorláksson bifreiða-
höll sina á Grimsstaðaholtinu,
sem varð upphaf þess, að hann
komst i miklar álnir.
Um hús þetta segir Laxness i
skáldsögu sinni: „Þar gátu bif-
reiðaeigendur geymt bifreiðar
sinar i skjóli fyrir veðri og vind-
um árið um kring, en átt jafnan
aðgang að þeim þurrum og hrein-
umri höll þessari ef þeir vildu aka
út að skemmta sér til að mynda á
Sumardaginn Fyrsta eða á Fri-
dag Verzlunarmanna. Lika gátu
þeir strokið bifreiðarnar og fægt
og farið i grópin með tannstaungli
þegar þeim gafst timi til, ellegar
einfaldlega horft á þær: einnig
lagst undir þær og gert við þær ef
þeir höfðu löngun til. Við betri að-
hlynningu bifreiða snaróx fjöldi
þeirra i höfuðborginni þau árin.”
Það er ekki laust við að rit-
höfundurinn geri grin að bifreiða-
dýrkun samborgara sinna i þess-
ar lýsingu.
Nú, en höldum áfram sögu Lóu-
götu 2. Siöar seldi Stefán Vigfúsi
Einarssyni skrifstofustjóra bif-
reiðahöllina, en fékk sjálfur jörð-
ina Reykjahlið i Mosfellssveit, en
seinna komst húsið á Grims-
staðaholti i eigu Reykjavikur-
borgar og Háskólans, eins og fyrr
var frá greint. Var það um tima
leigt ýmsum aðilum.
t landareign Reykjahliðar
reyndist vera jarðhiti, sem Stefán
leigði út. Laxness segir að
„kaupa kaupa sama hvað kostar”
hafi verið einkunnarorð Stefáns,
og það hafi oft sannazt „hjá hon-
um sú kenning sumra hagfræð-
inga að allir hlutir hafi verið að
hækka i verði siðan á dögum
Rómaveldis.”
Mosfellskirkja, gjöf Stefáns hreppstjóra Þorlákssonar I Reykjadal.
Hann átti geysimikið af hvers
kyns vélum, og eignaðist þær fyrr
en aðrir hér á landi, bæði hvers
kyns heimilistækjum svo og
stærri vélum. Laxness segir t.d.
að kæliskápar hafi ekki verið að-
eins i stofu hans, eldhúsi og bar,
heldur einnig i svefnherberginu.
„Á hlaðinu biðu vörubifreiðar
með miklum fjölda hjóla, fjalla-
bifreiðar og önnur appiröt með
beltum, dráttarvélar, grafvélan
jarðýtur og snjómokstursvélar og
þar fram eftir götunum.”
Stefán átti eitthvert stærsta
safn af áfengi, sem sögur fara af
hér á landi. Laxness getur um
brennivinseign hans með svarta-
dauðamiðanum með hauskúpu og
lærleggjum og segir, að þar hafi
staðizt eins og fyrr einkunnarorð
hans. „Kaupa kaupa, sama hvað
kostar," þvi einn miði utan af
slikri flösku sé orðinn 100 dollara
virði i Ameriku og nafnverð inni-
haldsins hafi hækkað úr kr. 6.75 i
400 krónur (1970) frá þvi Stefán
festi kaup á þessum metal.
Vist er um það, að Stefán mælti
svo fyrir, að innihald vinkjallara
sins skyldi drukkið i erfi sinu. Úr
þvi varð þó ekki, þvi að yfirvöld i
Mosfellssveit treystust ekki til að
efna til slikrar samkomu, og
sennilega hefur áfenginu verið
komið i fé hjá Afengisverzlun
rikisins.
„Stundum voru mönnum kaup
hans ráðgáta, ekki sist þegar
hann keypti fjölda eintaka af hlut
sem flestum þótti litill pardómur
i,” segir i Brekkukotsannál.
„Ævinlega fór svo á endanum að
jafnvel hinir óhnýsilegustu hlutir
margfölduðust að verði i vörslum
hans.... Sem dæmi um þetta má
nefna það er hann tók til að koma
sér upp bókasafni, en hafði verið
heldur litill bókamaður áður.”
Laxnes heldur siðan áfram og
segir Stefán hafa keypt 300 eintök
af Ævisögum merkra hrossa i
Húnavatnssýslu, sem siðan hafa
vaxið að verðmæti og selzt fyrir
ofvirði að honum látnum.
Þeir sem þekktu Stefán segja
hann hafa verið útsjónarsaman
og snjallan i fjármálum, og hafa
haft gaman af slikum spekúla-
sjónum. Hann var næmur á tölur,
og þótt ekki væri hann sérstakur
reikningshaus, var eins og hann
fyndi á sér hvort útkoma væri rétt
eða röng.
En hann var lika örlátur, hjálp-
samur og mjög tryggur vinum
sinum. Laxness segir frá þvi, að
hann hafi gefið laglegum stúlkum
hesta, gildum húsfreyjum
saumavélar og varla hafi verið til
svo litilf jörleg kvenpersóna i
sveitinni, ung né gömul, að hann
væri ekki þar kominn með tvö-
faldan rósavönd, ef hún átti af-
mæli. Fyrir bragöið hafi hann
verið gerður heiðursfélagi i kven-
félaginu. Hann hafi reist höfuðból
á fjallakotum og gefið óvensluðu
fólki, stundum með allri áhöfn,
svo það gæti búið við rausn þang-
að til það færi á hausinn.
Stefán kvæntist aldrei og átti
ekki fjölskyldu. Hann reisti sér þó
mikið ibúðarhús með skála i
fornaldarstil, reftum frá gólfi til
lofts. Þvi hélt hann, þegar hann
seldi jörðina Reykjahlið. Hann
var hreppstjóri i sinni sveit um
árabil. Þar sem hús Stefáns
stendur nefnist Reykjadalur, og ;
hefur Styrktarfélag lamaðra og
fatlaðra, þar nú skóla og sumar-
dvalarheimili.
Við ljúkum nú þessari frásögn
af Lóugötu 2 og Stefáni Þorláks- j
syni. Þó bifreiðahöll hans hverfi
af sjónarsviðinu, veröur annað
hús til að halda minningu hans á
lofti. Stefán mælti svo fyrir i '
erfðaskrá sinni, að megnið af auði :
hans skyldi ganga til að reisa i
kirkju að Mosfelli i Mosfellsdal.
Hann var ekki talinn trúmaður i
lifanda lifi, en slik var þó tryggð
hans viö fósturheimilið að Hris- ,
brú, þar sem kirkjan stóð i upp-
hafi, og þar sem fóstri hans og
fósturbróðir geymdu klukku æva-
forna þegar Mosfellskirkja var
lögð niður.
Fjórða april 1965 var vigð að
Mosfelli ein fegursta og bezt búna
kirkja á tslandi, gjöf Stefáns Þor ;
lákssonar. Koparklukkan forna I
hangir i kórnum vinstra megin
við altarið þegar inn er gengið, og !
er henni hringt við allar kirkjuat-
hafnir.
SJ I

jafnvel þótt guðir eða hálfguðir
séu sagðir hafa talað, þvi þótt
guð hafi kannski talað þá voru
það þó alltaf menn sem hlutsuðu
og báru fyrir okkur spekina.
Af sameiningu alls mann-
kynsins leiðir að mörk milli
þjóða og hópa óskýrast — sem
aftur leiðir af sér að sú stað-
reynd aö allir menn eru menn
fær aukið mikilvægi.
Lika þetta er ein hinna van-
ræktu staðreynda: Að allir
menn eru fyrst og fremst menn.
Þess vegna er allt i báli milli
hvitra manna og svartra,
kommúnista og kapitalista,
kaþólskra og mótmælenda.
En þótt mörk milli þjóða
óskýrist er ekki þarmeð sagt að
allt mannkynið verði strax ein
þjóð. Og þótt vafalaust eigi
mörk lika eftir að óskýrast miili
trúarbragða er ekki vist að öll-
um trúarbrögðum verði hrært
saman i einn graut.
Raunar eru trúarbrögðin
heldur friðsöm i dag, stofna
sjaldan til trúarstyrjalda núorð-
ið. Það sama verður ekki sagt
um pólitiskar hreyfingar.
Það lakasta við trúarbragða
ástandið i dag er sá heilaþvottur
sem kallað er trúarbragða-
fræðsla.
Við fordæmum þá innrætingu
pólitiskra hugmynda sem haldið
er uppi i einræðislöndum.
Hvers vegna þolum við þá og
borgum fé til að smábörnum séu
innrætt ákveðin trúarbrögð?
Hvaða foreldri hefur leyfi til
að ætlast til þess af barni sinu að
það verði sömu trúar og það?
Þvlsiöur hafa kirkjur og trúar-
félög slikan kröfurétt á hendur
börnum.
Er þetta ekki einmitt eitt
merki þess að við vanmetum þá
staðreynd að allir menn eru
fyrst og fremst menn?
Hver maður verður að gerast
trúmaður fyrir sinn eigin vilja
og ákvörðun. Börn ætti að ala
upp i trúfrelsi og óhlutdrægri
upplýsingu um hvað i trú felst
og vinsamlegri afstöðu til trúar-
þarfarinnar yfirleitt samtimis
þvi sem enginn maður sé for-
dæmdur fyrir aö trúa á ekki
neitt eða á mátt sinn og megin.
Þegar við erum farin að bera
sómasamlega virðingu fyrir
þeirri staðreynd að allir menn
eru fyrst og fremst menn hlýtur
það brátt að koma að fólk sé
uppfrætt um sjónarmið sem það
sjálft velur úr — þvi fólkið skipt-
ir meira máli en sjónarmiðin.
Þau eru til orðin fyrir fólkið,
fólkið ekki vegna þeirra.
Mannkynið er naumast lengur
á þvi stigi að neinn haldi að
hann geti sagt hvað er sannleik-
ur. Það er einmitt eitt höfuðein-
kenni nútimans. Við setjum
spurningarmerki við okkar
eigin getu til að dæma i eitt
skipti fyrir öll.
Kannski við séum að 'færast
yfir á stig þeirrar yndislegu.fá-
visi að vita að við vitum litið?
Fjóröungsmótiö á Hellu
Fjórðungsmót þetta var fyr-
ir margra hluta sakir merki-
legt og að sumu frábrugðið
öðrum mótum. Þarna var
samankominn meiri mann-
fjöldi en á fyrri fjórðungsmót-
um, og ef til vill eins margt og
á landsmótum. Hross voru
með fleira móti og jafnbetri en
oft áður, hlaup mörg og eitt,
sem var tveim km á lengd, en
það er nýjung á fjórðungs-
móti.
Þarna sást meira og betra
skeið hjá hrossum en maður
hefur átt að venjast, og minn-
ist ég þess ekki að hafa áður á
nokkru móti séð jafnmarga
hesta á hörku skeiði eins og á
Hellu. Jafnbezti timi á skeiði á
kappreiðum fékkst þarna,
jafnvel þótt miðað sé allnokk-
uð aftur i timann.
Þá er þess að geta, sem að
nokkru er undirrót þess, er að
framan er talið, að þarna er
óefað bezti og glæsilegasti
sýningar- og kappreiðavöllur
landsins. Bygging vallarins
virðist svo vel heppnuð sem
kostur er á. Það virðist vera
sama, hvort rignir eða er
glampandi sólskin, það hefur
engin áhrif á hlaupabrautina,
hún er alltaf jafnstinn, rétt að
hestur markar i brautina, og
þetta er einmitt svo áþekkt
þeim vegum, sem velflestum
hrossum, sem þarna komu til
keppni, er yfirleitt riðið á. Það
er engum vafa undirorpið, að
mikið átak hefur þurft til að
koma upp svona stórum og
góðum velli, og hann er mikill
minnisvarði um það, hvað
hægter að gera mikið, ef sam-
stæður vilji er fyrir hendi.
Vöilurinn er að öllu leyti svo
snyrtilega unninn, að hann er
hestamannafélaginu Geysi og
öllum þeim, er að unnu til hins
mesta sóma. Að ógleymdu
þvi, að vegavinnuverkstjórinn
Eysteinn Einarsson átti sinn
stóra þátt i þvi, hversu vel tók-
st til um gerð vallarins. En
sagt er að verkið lofi meistar-
ann, og það á ekki sizt við hér.
Alltaf verða einhverjar nei-
kvæöar hliðar á svona mótum,
og þetta mót var vissulega
ekki nein undantekning með
það. Þarna var ölæði á fólki
umfram það, sem áður hefur
sézt á svona mótum. Ónæði af
völdum þess var mikið og
sannkölluð hrollvekja. Úti sal-
erni voru fá og ekki við hæfi á
svona fjölmennu móti, enda
brotin niður af fullum mönn-
um. Varla var hægt að ganga
svo um tjaldstæðið að maður
stigi ekki á flöskubrot, og var
það gleggsta merkið um það,
hvað margt af þessu fólki var
að gera þarna austur. En þvi
er nokkur vorkunn. Þarna
voru auglýst böll á þremur
stöðum á hverju kvöldi, og
sannarlega ekki sparað neitt i
áróðri til að fá fólk á staðinn,
sem bara kom til þess að fara
á fylliri.
Að lokum skal þess getið, að
aðgangseyrir þótti nokkuð hár
á mótið. Hjón, sem komu með
nokkra hálfuppkomna krakka
og um tiu hesta, þurftu að
greiða um fimm þúsund krón-
ur i aðgang og hagagöngu fyr-
ir hrossin, og sést bezt á þessu,
að allt i allt hafa orðið mikil
peningaútlát á þessu hesta-
mannamóti.
SMARI