Fréttablaðið - 18.12.2004, Blaðsíða 64

G amlar heimildir segja lítiðum tjón af völdum eldgosafram á seinni hluta miðalda.
Við vitum fátt um hvað gerðist „í
mannheimum“ í Eldgjárgosi um 934
(stærra gos en Skaftáreldar), stóru
Heklugosi um 1104 eða miklu gosi
Öræfajökuls 1362. Vissulega hefur
orðið tjón á gróðurlendi fyrr á tím-
um, bæir lagst af og manntjón orð-
ið. Slíkt verður seint metið til fulls
og víst að miklu fleiri hafa farist á
sjó eða í snjóflóðum og við skriðu-
föll hér á landi en vegna beinna
áhrifa eldgosa, t.d. gjóskufalls,
gjóskuhlaupa, vatns- og eðjuflóða
eða hraunrennslis.
Mesta mannfall sögunnar sem
rekja má til áhrifa eldvirkni varð í
Skaftáreldum á 18.öld. Þá brást
uppskera, búpeningur féll og þús-
undir dóu í hungursneyð sem fylgdi
eldgosinu fyrir austan. Hér er á
þetta minnst, ekki vegna þess að
menn viti af eða spái yfirvofandi
stóráföllum vegna eldsumbrota,
heldur til að minna á að Íslendingar
hafa sloppið furðuvel við slíkt sl.
tvær aldir, að eldgosinu á Heimaey
1973 frátöldu. Full ástæða er til að
vinna vel að gerð viðbragðaáætlana
vegna eldgosahættu, eins og nú er
gert, og halda áfram að efla og bæta
mæla- og viðvörunarkerfi vegna
eldgosa og jarðskjálfta.
Katla sækir í sig veðrið
Líkt og alþjóð veit er Katla að kom-
ast í ham. Hún er stór megineldstöð
með öskju, svipaðrar ættar og t.d.
Grímsvötn og Dyngjufjöll með
Öskju. Flestum er fullkunnugt um
þau atriði sem jarðvísindamenn
fylgjast með eystra og hvaða merki
eru augljós um að eldstöðin sækir
smám saman í sig veðrið; og nú
hraðar en fyrir 2-3 árum. Fjölmiðlar
hafa gert þessum atriðum ágæt skil.
Um tuttugu Kötlugos á sögulegum
tíma benda til þess að eldstöðin sé
þeirrar tegundar að hún gjósi jafn-
an einu sinni til tvisvar á öld, að
óbreyttu.
Mælingar sýna m.a. eftirfarandi
meginstaðreyndir:
-land rís í eldstöðinni; færist upp
og út til hliðanna
-nær stöðug skjálftavirkni er
einkum austanvert í öskjunni og
undir Goðabungu vestan við hana
-aukinn jarðhiti kemur fram
víða í jöklinum.
Gangur mála í Kötlu varð til þess
að nú hefur verið unnið að endur-
skoðun hættumats vegna umbrota í
eldstöðinni. Hópur sérfræðinga hef-
ur unnið að nýju mati sem tekur
m.a. til jökulhlaupa til vesturs og
umbrota í Eyjafjallajökli. Nokkrar
sk. Kötlustefnur undanfarin ár hafa
verið vettvangur jarðvísindamanna
til að skýra frá nýjum rannsókna-
niðurstöðum varðandi Kötlu og þeir
hafa einnig birt greinar um þær,
m.a. nærri heilt hefti tímaritsins
Jökuls. Er hér stuðst við upplýsing-
ar úr öllu þessu starfi.
Túlkun gagna, forsagnir og spár
Mæligögn og þekking jarðvísinda-
manna á forsögu Kötlu, á hegðun
megineldstöðva, á legu kvikuhólfs
undir Kötlu, jarðskjálftavirkni og
fleiru heimila túlkun á eðli og hegð-
un eldfjallsins og líka túlkun á at-
burðarás síðustu ára. Við túlkunina
kemur t.d. í ljós að fram fer kviku-
söfnun í kvikuhólfi eldfjallsins á
fremur litlu dýpi í jarðskorpunni.
Spenna eykst í þunnu þaki hólfsins.
Kvika hefur skotist upp í jarð-
sprungur í smáum stíl (innskota-
virkni), jafnvel náð upp á yfirborð í
afar stuttu gosi (vatnshlaup úr Sól-
heimajökli 1999). Kvikumassi virðist
rísa vestan í eldfjallinu, undir Goða-
bungu.
Í ljósi túlkana og sérþekkingar
velta jarðvísindamenn upp ólíkum
möguleikum á atburðarás, bæði fram
að eldgosi og eftir að umbrot hefjast.
Þær má kalla forsagnir eða forspár.
En efnið leyfir líka að menn reyni að
tímasetja næstu umbrot og rekja í
grófum dráttum líklegasta gang eld-
goss þegar það verður. Þetta eru eig-
inlegar spár. Þær eru varfærnar og
spanna vítt í fyrstu (langtímaspár,
taldar í árum) en verða jafnan ná-
kvæmari og þrengri þegar nær dreg-
ur umbrotum og mæligögn benda
með skýrari hætti til yfirvofandi
jarðelds (skammtímaspár, taldar í
klukkustundum eða e.t.v. sólarhring-
um). Svipað spáferli gildir eftir að
eldgos er hafið; hægt er að segja að
nokkru fyrir um framvindu umbrota,
bæði til langs og skamms tíma.
Ávallt fyrirvarar
Við túlkun mæligagna og gerð for-
sagna eða spáa gætir fyrirvara.
Ástæðan er einföld: Víðtækar mæl-
ingar á virkni í Kötlu og afhjúpandi
kannanir á eðli hennar hafa ekki far-
ið fram nema í 1-2 áratugi. Af fyrri
gosum eða undanfara þeirra eru að-
eins til lýsingar sjónarvotta. Enn
fremur hefur forsöguleg gossaga
Kötlu ekki orðið sæmilega ljós fyrr
en á síðstu 5-10 árum. Minnstur er
fyrirvarinn á kvikusöfnun og land-
lyftingu sem fyrr var lýst. Eldfjallið
er óumdeilanlega að tútna út. Það er
harla öruggur undanfari goss nema
ef útþenslan hættir skyndilega og
jafnvægi kemst á í undirlögum
fjallsins. Til þess bendir ekkert á
þessari stundu. Einna mestur fyrir-
vari er á túlkun gagna sem benda til
rísandi kvikumassa undir Goða-
bungu. Engu að síður eru verulegar
líkur á að um „bólu“ úr súrri kviku
sé að ræða eins og kom fram í fyrra
og nú síðast í viðtali Morgunblaðsins
við Pál Einarsson þann 29. nóv.
Hið mögulega, líklega og hið senni-
legasta
Eitt er að rýna í mæligögn frá eld-
fjöllum og túlka atburðarás samtím-
ans út frá þeim eða nefna ýmsa
möguleika varðandi hana og sjálf
eldgosin (setja fram forsögn) en
annað að spá beinlínis umbrotum á
grunni gagnanna. Hér er hnykkt á
þessu því allmargir virðast ekki
gera greinarmun á forsögnum eða
upptalningu á möguleikum og svo
aftur spám. Svo virðist sem stund-
um líti menn á forsagnir og upptaln-
ingu á möguleikum sem trúverðuga
spá eða jafnvel óhjákvæmilega at-
burðarás. Mikilvægt er að greina
þarna á milli, þ.e. taka fyrirvara
sérfræðinga gilda og líta á endur-
teknar og æ nákvæmari spár sem
ferli en líta á forsagnir sem ólíka
möguleika og mislíklega atburði.
Oftast minna jarðvísindamenn á
hvað þeir telja líklegra en annað eða
jafnvel líklegast.
Að þessu sögðu og vegna fyrir-
vara í ljósi gossögunnar, ólíkra túlk-
unarmöguleika og vegna þess að
okkur skortir hliðstæður að líta til
ætti að liggja í augum uppi að lang-
tímaspá um upphaf goss í Mýr-
dalsjökli verður varla nákvæm í
bráð. Öðru máli gæti gegnt um
skammtímaspá um upphaf goss.
Spár um framvindu umbrota eru
aftur á móti vart nothæfar fyrr en
umbrot eru hafin.
Ávallt ber svo að hafa í huga að
gosspár eru ferli þar sem ná-
kvæmni getur aukist þegar nær
dregur atburðinum eða atburðarás
hefur hafist, séu menn vakandi og
mæligögn næg, líkt og á við um veð-
urspár. Loks verður að muna að nær
allar spár eru þess eðlis að þær geta
verið rangar.
Möguleg atburðarás – forsagnir
Jarðvísindamenn velta upp mögu-
leikum (forsögnum) sem hér segir
varðandi Kötlu, Goðabungu og Eyja-
fjallajökul: Vaxandi kvikuþrýsting-
ur undir Kötluöskjunni merkir, ef að
líkum lætur, að fyrr eða síðar brýst
kvika upp innan eða utan öskjunnar.
Líklegast er að það gjósi innan öskj-
unnar (hún er um 100 ferkm). Þá
ryðst dökk basaltgjóska upp úr jökl-
inum í miklu magni, jökulhlaup fylg-
ir og ber fram viðbótargjósku. Slíkt
gos er öflugast fyrstu sólarhring-
ana. Ef að líkum lætur (og þeim
minni en hvað Kötlu varðar) nálgast
kvika (líklega ísúr eða súr) yfirborð
jarðar á Goðabungu. Það getur þýtt
að gjóskugos verður og einnig að
hraungúll vex í jöklinum. Ekki má
samt útiloka að kvikan sé „venjuleg“
og að þarna geti komið upp eldvirkni
lík hefðbundnum gjóskugosum
Kötlu eða jafnvel að kvikumassinn
stöðvist og storkni neðanjarðar. En
hvað svo sem gerist eldsættar undir
jökulþekju, hlýtur jökulhlaup að
brjótast fram úr jöklinum; öflugast
ef gosið kemur upp á langri sprungu
innan öskjunnar þar sem jökulís er
þykkastur. Gos í Kötluöskjunni og í
Goðabungu kunna að verða á svipuð-
um tíma en einnig gæti alllangur
tími liðið á milli þeirra (mældur í
mánuðum eða árum).
Eyjafjallajökull gæti gosið aftur
á svipuðum tíma og Katla og þá
belgt úr sér gjósku og/eða hrauni.
Við allar þessar forsagnir vakna
mikilvægar spurningar: Hvenær
gerist þetta, í hve miklum mæli og
hvernig verður líklegasta atburða-
rásin? Spárnar taka einmitt til þess
alls, þegar forsögnum sleppir.
Hvað gerist – og hvenær?
Um þessar mundir heyrast spár um
gosupphaf eins og og þær að Kötlu-
gos hefjist innan 3 til 5 ára. Þær töl-
ur þykja mönnum sennilegastar í
bili. Sjálfur hef ég sett fram lægri
töluna. Slík spá getur verið sú eina
sem fæst fram sett þar til skömmu
fyrir gos. Í flestum tilvikum má
gera ráð fyrir að nokkuð skýr merki
þess að komið sé að gosi birtist vart
fyrr en klukkustundum eða fáeinum
sólarhringum fyrir gosupphaf. Um
atburðarásina fram að eldgosi og í
því setja jarðvísindamenn að svo
komnu máli fremur fram forsögn
en eiginlega spá. Ákafari og m.a. sí-
fellt grynnri jarðskjálftavirkni,
stórir skjálftar, hraðara landris en
verið hefur og svo snöggt landsig
eru meðal þess sem boðar gos. Gos-
órói á skjálftamælum kemur fram
þegar kvikan hefur sína orrustu við
ísinn sem ofan á liggur. Þá sést
mjög fljótt til sigdældar á yfirborði
jökulsins. Síðan líða fáar klukku-
stundir, ef marka má lýsingar á síð-
ustu Kötlugosum, þar til þeytigos
sést á yfirborði jökulsins, en sú
tímalengd fer eftir ísþykkt og gos-
efnaframleiðslu, og á svipuðum
tíma hefur hlaup náð að brjótast
undan jökli. Gosmökkur getur risið
í 10-20 km hæð – jafnvel hærra. Að-
dragandi og fyrirvari umbrota ná-
lægt Goðabungu kann að vera svip-
aður og það sem gildir um eiginleg
Kötlugos en erfiðara er að fjalla um
það sem á eftir fer.
Mælt landris og aukin skjálfta-
virkni í Eyjafjallajökli o.fl. ættu að
heimila spár um eldgos þar.
Hve stórt gos – hve langt?
Sögulegu Kötlugosin hafa mörg
hver verið nokkuð stór, miðað við
gosefnamagn, en misöflug. Nokkur
má hiklaust telja í flokki með
Heklugosinu 1947, t.d. gosið 1918,
en gosið 1755 var þeirra stærst og
mest. Fáein gosanna voru minni en
þessi meðalstóru. Flest Kötlugos
verða að teljast alvarlegir atburðir.
Þau standa jafnan í fáeinar vikur
eða fáeina mánuði og líða hjá í
nokkrum hrinum. Ekki er unnt að
segja fyrir um stærð næsta Kötlu-
goss en mestar líkur eru á að það
sverji sig í ætt við hin. Fari svo má
búast við vandræðum vegna þess,
einkum í samgöngum í lofti og á
landi, og tjóni á gróðurlendi en það
er jafnan tímabundið. Eldingar geta
valdið tjóni en þeim má verjast með
einföldum eldingavörum á bygging-
um. Ekki er leið, hér og nú, til að spá
lengd slíks goss; aðeins hafa fyrri
gos sem viðmið. Hvers kyns frávik
eru auðvitað möguleg. Um hugsan-
legt gos súrra efna í Goðabungu er
enn minna að segja í spáskyni. Nái
kvikan til yfirborðs gæti hafist svo-
kallað tróðgos en í þeim hrúgast
upp mjög seig kvika á gosstað
(hraungúll) með tilheyrandi, slitr-
óttum gjóskugosum. Gjóskufall get-
ur náð hámarki bæði snemma og
seint í slíkum gosum. Gjóskumagn-
ið verður jafnan ekki mjög mikið en
umbrotin geta staðið lengi og
hraungúll vaxið afar hægt, svo
árum nemi. Frávik eru einnig
möguleg í þessum efnum. Nokkrar
jarðmyndanir á Kötlusvæðinu og
um einn tugur súrra gjóskulaga
segja til um að svona gosvirkni
megi teljast þar þekkt. Ekkert þess-
ara laga bendir þó til þess að gosin
hafi verið mjög öflug og súrir gúlar
í eldfjallinu eru fremur smáar
myndanir. Dæmi eru um að miklar
sprengingar hafi orðið nýlega við
gos sem þessi í útlöndum en þó
fremur sjaldan miðað við hve gosin
48 18. desember 2004 LAUGARDAGUR
Katla – þú ert kyndugt fjall
Katla er að komast í ham og vísindamenn sem aðrir eru að búa sig undir afleiðingar gossins.
Ari Trausti Guðmundsson jarðeðlisfræðingur veltir hér fyrir sér dyntum þessarar umtöluðustu eldstöðvar Íslands.
KÖTLUGOSIÐ 1918 Kötlugos eru flest stór á íslenskan mælikvarða. Þau eru orðin 20 frá því að land byggðist.
Ljósmyndina tók Kjartan Guðmundsson.
ÓGURLEGIR JAKAR Talið er sennilegast að hámarksrennsli Kötluhlaupa sé á bilinu 100
þúsund til 300 þúsund rúmmetrar á sekúndu, eða allt að þreföldu rennsli Amazon-fljóts-
ins. Myndin er tekin eftir Kötluhlaupið 1918. Ljósmyndina tók Kjartan Guðmundsson.
64-65 (48-49) Katla 17.12.2004 14.46 Page 2