Tíminn - 08.05.1975, Blaðsíða 10

10
TÍMINN
Fimmtudagur 8. maí 1975.
Hugleiðing um tvær bækur:
„Yfirvaldið"
og „Enginn
má undan
líta"
GÓÐAR FRÉTTIR FYRIR
FJALLASMAÞORP
Alþýðulýðveldið Kina
heldur um þessar mund-
ir sýningu á tréstungum,
grafik að Kjarvalsstöð-
um. Myndirnar eru á
farandsýningu, sem
flögrar um heiminn,
komnar hingað frá
Tyrklandi og London.
Þetta mun vera i annað
sinn, sem Kinverjar
halda sýningu á Kjar-
valsstöðum, hin var
vörusýning, að sagt var,
en hana sá ég þvi miður
ekki. Nú senda þeir okk-
ur list.
t Kina hefur veriö komiö á nýju
þjóöskipulagi, kommúnismi
hefur tekið við af einveldi ætta og
keisara og heimurinn er ekki
samur og áður. Já, það hafa gerzt
mikil tiðindi i Kina og öllum er
það ljóst, að þjóðin nýtur vaxand
virðingar á alþjóðasviðinu. Menn
velta fyrir sér efnahag og her-
styrk.
Um stöðu listamanna er minna
vitað. Kinverski ambassadorinn
Chen Tung, sagði að rikisstjórnin
legði mikla áherzlu á að tengja
fornan menningararf hinu nýja
lýðveldi alþýðunnar.
Ekki eru neinir listamenn sam-
ferða þessum myndum, sem út af
fyrir sig er galli, en liklega er örð-
ugt að koma þvi við á svona löngu
flögri um heiminn. Þetta mun
lika ein af fleiri sýningum, sem
Kina sendir út til þjóða heimsins.
Sýningunni má gjarnan skipta i
þrjá hluta, þrjár hæðir:
Fornar myndir, þar sem Wu
Tso-jen og Hsu Pei-hung koma við
sögu ásamt fleiri frægum mönn-
um, svo eru það myndir frá
Nýársfagnaði, sem eru eins konar
popp-útfærsla á kinverskri mynd-
list og svo eru myndir i ætt við
socialrealisma, gerðar af her-
mönnum, bændum og verka-
mönnum. Skal nú reynt að fara
örfáum i orðum um hinar þrjár
hæðir þessarar sýningar.
Skal þá fyrst vikið að tré-
stunguprentunum (18.—24.), sem
frá listrænu sjónarmiði eru bezt
gerðu myndirnar á sýningunni.
Myndír þessar eru gerðar, eða
„unnar” i vinnustofu Jung Pao-
chai i Peking og eru þá liklega
eftirmyndir, en allt um það. bær
bera af öðru.
Myndir þessar eru eftir fræga
kínverska listamenn, sem störf-
uðu á 18., 19. og 20. öld. Sagt er að
ljóð séu á sumum myndunum, en
þýðing fylgir ekki. Aðstandendur
sýningarinnar vekja sérstaka at-
hygli á þrem myndum: No 18.
„Blóm” eftir Jen Po-nien
(1840—95), -sem var leikinn i að
mála fólk, teikna fugla og blóm.
Þá er það mynd no. 19.
„Orkideur og bambusreyr”, eftir
Cheng Panchiao (1693—1765).
Hann starfaði á dögum
Ching-ættarinnar.
Og svo loks mynd no. 20.
„Ferskjur” eftir Wu Chang-shuo
(1844—1927), en sá sfðasttaldi var
mjög kunnur málari.
Þessar myndir eru hver ann-
arri betri.
Þá eru það Nýársmyndir, sem
bera sérheitið Nýárstréstungu-
myndirtil aðgreiningar frá blek-
myndum, sem gerðar eru i sama
skyni.
Nýársmyndir eru hefðbundinn
þáttur i vorhátið Kinverja. Eins
konar heims um ból vorsins, þar
menn fagna nýju ári i Kina, en
það mundi vera um mánaöamót
janúar og febrúar. Samkvæmt
bókum, sem undirritaður hefur
við höndina, stendur hátiðin i 3
daga.
Nýársmyndirnar eru mikilvæg-
ur þáttur i menningarlifi verka-
fólks, sem teiknar þær sjálft. Auk
þess eru þær gerðar i sérstökum
starfsstöðum, og eins og i borg-
inni Yangliuching, sem hefur for-
ystuhlutverki að gegna i mótun
þessara lista. Þar hafa slikar
myndir verið gerðar siðan á miðri
17. öld og njóta mikilla vinsælda
meðal kinversku þjóðarinnar.
Myndir þessar minna með ein-
hverjum hætti á popp-list nútim-
ans, þótt ekki verði sagt annað en
þær séu „kinverskastar” allra
mynda á sýningunni.
Þá er það þriðji flokkurinn, sem
er stærstur og er rétt að fara um
hann fáeinum orðum.
Einn voðalegasti hlutur i mynd-
list og bókmenntum er lfklega
svonefndur socialrealismi. Engin
list er liklega jafn vond undir sól-
inni. Það er listin sem kemur á
hnjánum fyrir rikisstjórnina og
lögregluna. Socialrealisminn
hefur þvi viða á sér vont orð.
Kinverska grafikin sýnir okkur
socialrealisma af nokkuð annarri
gerðen við eigum að venjast, þótt
viöfangsefnin séu hin sömu, her-
inn, framleiðslan og landbúnað-
urinn.
Þessar myndir eru nefnilega
málaðar, eða ristar af hermönn-
um, verkamönnum og bændum.
Ýmist i hópvinnu, eða úti i horni
einhvers staðar. Allir, sem gert
hafa þessar myndir, vinna önnur
störf, i landbúnaðinum. i verk-
smiðjunum, eða i hernum. Þetta
er sumsé alþýðulist og þvi naum-
ast sanngjarnt að leggja á hana
sams konar dóm og lagður er á
myndlist á sýningum almennt.
Þess vegna skoðum við sýning-
una með svipuðu hugarfari og við
skoðum Arbæjarsafnið, eða
Glaumbæ i Skagafirði.
Ekki þarf annað en að skoða
heiti myndanna til þess að sann-
færast um órjúfanleg tengsl við
dagleg viðfangsefni þeirra, er
gerðu myndir að loknum erfiðum
starfsdegi. Má þar til nefna þessi:
25. Þeir láta ekki storminn
hindra nám sitt
30. útvarp
32. Öðru skipi hlaypt af stokkun-
um
37. Fleiri dælur, meira korn
42. Li þjóöar — kona ekur drátt-
arvél
92. Góöar fréttir fyrir fjalla-
smáþorp
101. Kunnáttu.maður að verki.
t þessum kinversku myndum er
þvi sama efni og i' sumum islenzk-
um kveðskap frá siðari hluta 19.
aldar og á fyrstu tug. þeirrar 20.
Ættjarðarljóð. Islenzk ættjarðar-
ljóð eru ekki öll góður skáldskap-
ur fyrir það eitt að yrkisefnið var
háleitt og fagurt. Mikið bjargað-
ist þó, og varð ekki verra en það
var, vegna þess að á bak við
skáldin og þjóðina stóð saman-
lagður bókmenntaarfur Islend-
inga. Sama er að segja um þá kin-
versku listamenn, sem nú sýna
myndir á Kjarvalsstöðum. Þeir
byggja á þúsund ára hefð.
t upphafi var sýningunni skipt i
þrjá flokka, þrjár hæðir. Sagt var
að kinversk þjóðtrú hafi sagt að
drekar hafi haft bústaði sina á
hæðum. Má það rétt vera, þvi á
öllum hæðum þessarar sýningar
er kinverskur dreki — þjóðararf-
ur.
Jónas Guömundsson.
Tvær bækur, er bera ólik heiti,
blasa við. Þær fjalla þó um sömu
atburði. „Yfirvaldið” kom út
fyrir rúmu ári, en „Enginn má
undan lita . nú á s.l. hausti.
„Yfirvaldið” keypti ég strax og
ég hafði lesið á kápu bókarinnar:
„Söguna byggir höfundur á við-
tækum rannsóknum samtima-
heimilda, sem fáir höfðu áður hirt
um að kynna sér, og tekur hún þvi
öðru fram um áreiðanleika og ná-
kvæmni.” Þá vissi ég, og að höf-
undurinn, Þorgeir Þorgeirsson,
hafði áður samið útvarpsleikrit
um sama efni, er hann nefndi
„Börn dauðans,” og flutt var i
nokkrum vinsælum útvarpsþátt-
um.
Þetta leikrit var vel túlkað af
leikurunum, og naut þess vitan-
lega, en frá höfundi fannst mér
vanta tilfinningu og sál i þær per-
sónur, sem hann kynnti við þrö-
skuld dauða þeirra.
Samkvæmt kynningu á „Yfir-
valdinu” bjóst ég við að sjá i
myndum heildarsögu mikils
harmleiks, sem reynt væri að
skýra á áhrifarikan hátt. En
þessu fer fjarriþ i staðinn koma
ótal veikbyggð og vesaldarleg
sögubrot, áþekk þeim. er áður
hafa birzt hér og þar, en engri
heildarsögu skilað um málin.
Við lestur „Yfirvaldsins” varð
ég þvi fyrir sárum vonbrigðum.
Að visu finnst mér bókin lipurlega
skrifuð, eins og fleira, sem
strevmir úr penna Þorgeirs, en
sem heimildarbók finnst mér hún
i heild svo rýr i' skinninu, að hún
risi engan veginn undir nafngift
eða kynningu i þá veru. Mig lang-
aði til þess að vita eitthvað nýtt
um uppruna, þroskaár og lifsað-
stöðu þeirra, er mest koma við
sögu, svo þær fengju dýpri rætur i
sögunni og huga lesandans. En
þetta vantar að mestu i bókina.
Þó má sem sagt l'inna allgóða
spretti frá skáldskaparans sjón-
armiði, og einn sá bezti, finnst
mér, kaflinn um sýslumann. þeg-
ar hann liggur andvaka i 'rúminu
og atburðarásin rennur upp i
huga hans, Þessi frásögn varpar
nokkurri skimu á gang málsins.
Holtastaða-Jóhann er lika
skemmtilega vel gerð persóna,
sjálfri sér samkvæm, út undir sig
og engan veginn allur, þar sem
hann er séður.
Siðasti kafli bókarinnar, þar
sem höfundur lætur Guðmund Ket
ilsson koma heim að Hvammi á
fund sýslumanns og heimtar af
honum að fá að höggva þau
Agnesi og Friðrik, finnst mér
vægast sagt með ólikindum, þeg-
ar haft en í huga m.a. að Björn
Auðunsson Blöndal sýslumaður
var ekkert litilmenni, sem réttur
og sléttur bóndi, þótt myndar-
maður væri, gat tuktað til. Guð-
mundur Ketilsson var að ýmsu
leyti merkur maður, og hvað átti
að reka hann til þess að heimta
með frekju að fá að hálshöggva
fólkið, þegar vitað er, að hann bar
alls engan haturshug til þess?
Samtal þeirra sýslumanns og
Guðmundar við þetta tækifæri
virðist helzt þjóna þeim tilgangi
að sverta og varpa skugga á
minningu hins merka sýslu-
manns.
Höfundurinn þarf að vera hlut-
laus, mannlegur og réttsýnn, vilji
hann gefa lesendum mynd af at-
burðunum, studda heimildum.en
ekki láta e.t.v. óstýrilátan og ó-
taminn skáldgamm sinn geisa
fram tillitslaust.
„Enginn má undan Ifta.” Þá
bók keypti ég með hálfum huga,
og meira af þeim vana að kaupa
allar bækur, er fjalla um gamalt,
seiðandi efni af þjóðlegum toga.
Ég las, eins og á hinni bókinni,
„sagnfræðilegt skáldrit,” o.s.frv.
og hugsaði- sem svo: „Jæja,
kannski er hún eins og hin, án
upphafs eða endis.” Svo fór ég þá
að lesa. Satt að segja átti ég erfitt
með að leggja þessa bók frá mér
fyrr en hún var öll lesin. Svo mjög
togaði söguþráðurinn i mig og
reis æ hærra með hverjum at-
burðinum allt til enda. Þarna var
sagan öll komin, heil og trúverð-
ug, túlkuð á samúðarrikan og
sannferðugan hátt, svo lesand-
inmn fann og skildi og lifði sig inn
I örlög þessa ógæfusama fólks.
Þetta er gert á svo mannlegan og
eðlilegan hátt, að við liggur, að
maður sjái atburðarásina fyrir
sér. Svo sannfærandi, samræmis-
full og lifandi er frásögnin. Maður
finnur i leiðinni „tiðarandann og
hjartslátt fólksins,” eins og segir
á kápu bókarinnar. Hlýrri og hug-
þekkri skáldlegri „útleggingu”
höfundar, er svo fylgt eftir með
öllum tiltækum „fylgiskjölum,”
og sýnist þar ekki bera lit af lit.
Margir kaflanna eru ógleyman-
legir i sinni harmrænu fegurð,
ekki siztþeir um sinnaskipti Frið-
riks og sálartríð Agnesar fyrir af-
töku þeirra.
„Enginn má undan lita” er þvi
bókin, sem hrifur lesandann með
sér aftúr I það timabil sem hún
gerist á. Og með bréfunum og
öðrum sönnunargögnum, sem
samtiðin skildi eftir sig, og er að
finna i bókinni, sannar hún heim-
ildagildi sitt um leið og hún dreg-
ur fram i dagsljósið algerlega
ný jar og áður ókunnar hliðar á at-
burðarásinni.
„Yfirvaldið” og „Enginn má
undan lita” eru harla ólikar bæk-
ur. þótt fjalla eigi um sama efnið.
Ég tel, að sú siðarnefnda sé bók-
in, sem að öllu samanlögðu er sú
langbezta, sem skrifuð hefur ver-
ið um þetta efni. Höfundurinn,
Guðlaugur Guðmundsson, sem
fyrr hefur sýnt frábæran, hóf-
stilltan frásagnarhæfileika sinn,
og þeir sem aðstoðuðu hann og
hvöttu, eiga þakkir skilið fyrir ó-
venju vel unnið og vandað verk. t
gagnasöfnuninni hlýtur að liggja
mikil vinna, og er einkum fram-
lag Ingu Huldar Hakonardóttur
um ævilok Sigri'ðar og Daniels at-
hyglisvert, og verðskuldar viður-
kenningu frá sagnfræðilegu sjón-
armiði, þótt stutt sé. Já, þökk
þeim öllum!
Áf hendi útgefanda, Arnar og
Orlygs, er bókin vönduð að allri
gerð. t henni eru líka margar
sögulegar myndir Jengdar efninu
samansafnaðar á einn stað, og
eykur það gildi hinnar merku
bókar.
A alþjóðadegi kvenna,
10. marz 1975.
Baldvin Þ. Kristjánsson.