Tíminn - 20.08.1978, Blaðsíða 10

10
Sunnudagur 13. ágúst 1978
„Sá sem sáir vindi upp
Atburðirnir i Tékkóslóvakíu vorið og sumarið 1968
Tékkósóvakla var oft nefnd
sem dæmi um, aö sósialismi gæti
komist á i landi án byltingar
minnihluta. 1 þingkosningum,
sem þar fóru fram árift 1948, fékk
Alþýöubandalagiö svonefnda 86,6
af hundraöi greiddra atkvæöa, og
kommilnistar, sem stóöu aö
bandalaginu ásamt nokkrum öör-
um vinstri- og miöflokkum náöi
tveimur þriöju hlutum þingsæta.
Samþykkt var ný stjórnarskrá,
sem Benes forseti neitaöi aö
undirskrifa. Hann varö þvi aö
vikja Ur embætti foseta og viö tók
Klement Gottwald, foringi
kommúnista. Um áramótin
1948-49 hófst framkvæmd fimm
ára áætlunar aö sovéskri fyrir-
mynd. Megináhersla var lögö á
hunuaiönaö og samyrkjubúskap i
landbúnaöi 70.000 flúöu úr landi
á fyrstu mánuöum hinnar nýju
stjórnar, sem þegar i staö var
algerlega i höndum Moskvu-
trúrra kommúnista. Landinu var
þá lokaö og stjórnarandstaöa
barin niöur.
Sá, sem mestan þátt átti i hin-
um harkalegu aöferöum, sem
beitt var i baráttunni gegn allri
andspyrnu, og fyrir þvi aö koma á
sovésku hag- og stjórnkerfi, var
Rudolf Slansky, sem var í senn
innanrtkisráöherra og formaöur
kommúnistaflokksins. Hann var
rekinn frá völdum 1951 og ári siö-
ar hófust yfir honum og nokkrum
öörum sýndarréttarhöld, sem
lauk meö þvi aö hann var tekinn
af lifi. Klement Gottwald liföi
skamma hriö eftir þetta, en engin
breyting varö á stjórnarfarinu og
uppljóstranir Krústjovs á 20.
flokksþingi sovéska kommúnista-
flokksins 1956, þar sem ógnar-
stjórn Stalins var fordæmd, haföi
litil sem engin áhrif i
Tékkóslóvakiu. Haldiö var áfram
aö gera fimm-ára áætlanir, en
1961 var svo komið, aö framleiösl-
an var svo langt á eftir áætlun, aö
stokka varö spilin upp á nýtt.
Framleiðslan
minnkaði
stöðugt
Nokkrir tékkneskir stúdentar
bundust sanitökum um aö brenna
sig til bana til aö mótmæla innrás
Varsjárbandalagsrikjanna inn I
Tékkóslóvakiu. Hinn fyrsti, sem
brenndi sjálfan sig til bana var
Jan Palach.Hann varö tákn um
andspyrnu Tékka. Myndin sýnir
staöinn, þar sem hann fyrirfór sér
á aöaltorgi Prag. Mynd af Palach
er umkringd kertum og blómum.
1962 jókst iönaöarframleiöslan
um aöeins 2 af hundraöi i staö 9 af
hundraöi eins og áætiaö var.
Framleiösla á landbúnaöarvör-
um minnkaöi um rúmlega 7 af
hundraði. Ariö eftir fór iönaöar-
framleiöslan lika aö minnka.
Efnahagskreppa var skollin á i
Tékkóslóvakiu. Astæöurnar voru
margar. Meöal annars hefur ver-
iöbent á, aö landiö var nær alger-
lega háö öörum COMECON-lönd-
um um öll viöskipti. Minnkandi
búvöruframleiösla neyddi Tékka
til aö flytja inn matvöru i stórum
stil, og gátu þeir þvi ekki variö
eins miklu fé og nauösynlegt var
til aöendurnýja vélakost i iönaöi.
Þeir áttu inni stórfé hjá Sovét-
mönnum og öörum rfkjum i Aust-
ur-Evrópu. Málmur sá, sem
Tékkar fengu frá Sovétrikjunum
og var undirstaöa þungaiönaöar-
ins, var lélegur. Aætlunarhag-
kerfi þaö, sem Stalin haföi byggt
upp iSovétrikjunum, hentaöiilla I
landi eins og Tékkóslóvakiu þar,
sem iönaöarframleiösla haföi alla
tiö veriö svo margbreytileg og
fyrst og fremst miöuö viö þarfir
einstaklinga. Þessi efnahags-
vandi varö til þess, aö Tékkar
fóru aöhuga aö hvaö helstyröi til
úrbóta. Einkum voru óánægju-
raddirnar háværar i Slóvakiu,
þar sem viö bættist megn
óánægja meö hve öll völd söfnuö-
ust til Prag.
Dubcek tók við af
Novotny
Alexander Dubcek
— leiðtogi á tímum vongleði og vonleysis
Ariö 1963 varö Alexander
Dubcek formaöur Kommúnista-
flokks Slóvakiu. Sama ár varö
Cestmir Cisar kennslu- og
menntamálaráöherra, en hann
varö ásamt hagfræöingnum Ota
Sik einn helsti samstarfsmaöur
Dubceks siöar, og áttu þeir þátt i
aömóta þá stefnu, sem einkenndi
vorhlákuna í Prag 1968. Antonin
Novotny, sem um langt skeiö
haföi veriö leiötogi landsins og
tryggur stalinisti og stuönings-
maöur Sovétrikjanna en haföi
smám saman oröiö aö láta undan
þrýstingi frá þeim öflum, sem
kröföust frekara frelsis i menn-
ingar- og efnahagsmálum, vék
fyrir Dubcek I ársbyrjun 1968. Þá
var fariöaö vinna aö nýrristefnu-
mörkun, bæöi i menningarmál-
um og efnahagsmálum. Hagkerf-
inu var breytt þannig, aö meira
tillit en áöur var tekiö til markaö-
arins, einkaframtak átti aö njóta
sin aö vissu marki, og stefnt var
aö þvi aö aöhæfa framleiðslu
Tékka heimsmarkaöi. Draga átti
úr miöstýringu efnahagslifsins og
sóslalisma. Margt af þessu haföi
smám saman veriö aö gerast á
árunum frá 1963,ennúátti aö losa
um mörg af þeim böndum, sem
Ungur Tékki aö brenna fána Sovétrikj
anna á götu i Prag
Alexander Dubcek var meö
öllu óþekktur utan Tekkósló-
vakiu er hann var kjörinn for-
maöur tékkneska kommún-
istaflokksins 5. janúar 1968.
Hann haföi þó um hriö veriö
starfsmaöur flokksins og
kominn I fremstu röö nokkrum
árum áöur.
Dubcek fæddist 1922, nokkr-
um mánuðum eftir aö fjöl-
skylda hans fluttist frá
Bandarikjunum til Tekkósló-
vakiu. Faöir hans var tré-
smiður frá Slóvakiu og haföi
flutst vestur um haf nokkru
áöur en heimsstyrjöldin fyrri
skall á. Þegar lýöveldi var
stofnað i Tekkóslóvakiu eftir
styrjöldina fluttist hann heim.
Hann var ákafur kommúnisti
og 1925 þegar Alexander var
þriggja ára, fluttist hann til
Sovétrikjanna, þar eö hann
vildi taka þátt I uppbygging-
unni i þessu mikla móöurlandi
sósialism ans. Fjölskyldan
settist aö skammt frá kin-
versku landamærunum. Þeg-
ar Alexander var 17 ára var
fööur hans visaö úr landi i So-
vétrikjunum. Sú útvisun var
tengd hreinsunum þeim, sem
Stalfn stóö fyrir á árunum fyr-
ir heimsstyrjöldina siöari.
Margir þeir Tékkar, sem
flutst höföu til Sovétrlkjanna
voru drepnir um þetta leyti,
svo Dubcek-fjölskyldan mátti
teljast heppin.
A styrjaldarárunum gekk
Alexander Dubcek f and-
spyrnuhreyfinguna og tók þátt
I þjóöaruppreisn Sovaka áriö
1944. i þeim átökum féll Július
bróöir hans, en sjálfur særöist
hann.
Þátttaka hans I þessari
uppf-eisn haföi mikiö áhrif siö-
ar, og hafa veröur I huga, aö I
kennsluhókum stalfnista var
hún kölluö ..þjóöleg-borgara-
leg uppreisn” og algerlega
hafnaö.
Alexander Dubcek hóf ung-
ur þátttöku I samtökum
kommúnista en kom ekkert
viö sögu þegar kommúnistar
náöu völdum I landinu 1948.
Hann geröist starfsmaöur
flokksins I Slóvaklu, og á ár-
Dubcek, Cernik, forsætisráöherra og Svoboda forseti meöan þvi
var trúaö, aö Sovétmenn létu sitja viö aö vara Tékka viö öllum til-
raunum tilaökomaá „manneskjulegum sósialisma” f landinu.
samgangur hans viö ýmsa
frjálslynda aöila þar réöi
miklu um þá stefnu sem hann
siöar fylgdi.
Dubcek fór smám saman aö
gagnrýna Novotny formann
flokksins og stjórn hans á
landinu.
Þegar Dubcek var svo val-
inn eftirmaöur Novotnys á
þingi kommúnistaflokksis i
ársbyrjun 1968 var hann vafa-
laust málamiölunarmaöur,
maöur, sem flestir gátu sætt
sig viö, vegna þess aö hann
haföi ekki skaraö fram úr á
legs- og menningarlegs frels-
is.
Saga Dubceks er hins vegar
saga um mann, sem fær til
meöferöar verkefni, sem
krefst ofurmannlegrar orku,
hann kiknaöi ekki, en hann gat
ekki heldur staöist ofurefliö. Á
honum sannaöist þaö, sem
sagt veröur af þul I einni af
hinum mörgu leyniútvarps-
stöövum þegar veriö var aö
berja niöur frelsisstarf tékk-
nesku þjóöarinnar meö so-
vésku hervaldi: ,,Sá, sem sáir
vindi, uppsker storm”.
unum 1955-58 var hann I
Moskvu til aö öölast pólitiska
þjálfun. 1962 varö hann meö-
limur flokksstjórnarinnar, og
skömmu slöar varö hann
flokksforingi i deild kommún-
istaflokksins I Slóvakiu. 1 höf-
uöstaö Slóvakfu, Bratislava,
haföi Dubcek mikiA áhrif, og
neinn hátt og enginn bjóst viö,
aö sýndi neina sérstaka hörku,
hvorki tilaöafnema galla þess
kerfis, sem stalinistar höföu
byggt upp eöa til aö viöhalda
þvi. Hann virtist vera trygg-
ing fyrir þvf, aö Tékkósló-
vakia þokaöist hægt og sigandi
iátttil frekara stjórnmála-
Innrásin -
Hvað olli þvi, að Sovétrikin
gripu til þess ráös aö knýja Tékka
til hlýöni meö þvi aö gera innrás i
landiö? Var þetta örþrifaráö, eöa
vandlega undirbúiö og yfirvegaö
bragö til aö halda frumkvæöi og
völdum i Austur-Evrópu?
Fyrstu viöbrögð viö innrásinni
voru Sovétrikjunum ákaflega nei-
kvæö. Kommúnistaflokkar
Evrópu snérust nær allir gegn
Sovétrikjunum, þeirra á meöal
hinir stærstu i Vestur-Evrópu,
hinn italski og hinn framski.
Vinstri menn hvarvetna i heimin-
um voru furöu slegnir, og fjöl-
margir, sem sannleikurinn um
Stalintimann i Sovétrikjunum,
innrásin i Ungverjaland áriö 1956
og fleiri dæmi um harkalega
valdniöslu Sovétrikjanna, haföi
haft litil áhrif á, uröu nú aö viöur-
kenna, aö eitthvaö væri rotiö
pustan viö járntjaldiö ekki siöur
en um álfuna vestanhallt. En al-
menningsálit hefur aldrei staöiö
stórveldum fyrir þrifum. Pólitik
þeirra byggist á allt ööru en aö
þóknast sem flestum sem viöast.
Almenningsálitið innanlands er
langtum meira vert. Þaö sann-
aöisti Bandariljunum þegar Viet-
namstriöiö stóð. Almenningsálitit
úti um viða veröld skipti Banda-
rikjamenn litlu, en þegar hugur
heimamanna snérist gegn
styrjöldinni var stutt til þess aö
rikisstjórnin yröi aö breyta stefnu
sinni. Sama máli gegnir um
Sovétrikin. Þar skiptir mestu
hvað sovétþjóðirnar álita, og
hvernig áróöur rikisins nær til
þeirra. Hvaö erlendir menn álita
skiptir litlu sem engu máli. Andóf
heima fyrir er hættulegt vegna
þess, aö þaö ber þvi vitni aö ekki
séu allir ánægöir, og þar af leiö-
andi verður aö hreinsa burt hiö
illa og hættulega. Heima I Sovét-
rikjunum er Solsenitsyn hættu-
legur, erlendis skiptir engu máli
hvaö hann segir, — úr þvi að
rikisvaldið getur ráöiö þvi hvaö
fólk fær aö heyra og hvað ekki.
Smithættan
réði mestu
Meginástæöan fyrir þvi, aö
Sovétrikin réöust inn i
Tékkóslóvakiu var sú, aö ráö-
menn i Kreml töldu, aö þær
breytingar i menningarlifi og i
efnahagsmálum sem stefnt var
aö i Tékkóslóvakiu gætu haft
áhrif I grannlöndunum,
Ungverjalandi, Póllandi,- og
jafnvel i Austur-Þýskalandi. Aö-
hæfing Tékka aö heimsmarkaði
Götumynd frá innrásinni