Ísafold - 09.01.1915, Blaðsíða 2

2
I SAFOLD
um — í dómkirkjunni á Hólum. Hef-
ir Loftur fengið Dísu biskupsdóttur
til að hleypa sér inn í kirkjuna og
er hún þar með honum. Hún skilur
eigi hug né athafnir Lofts fyr en
fornvinur Lofts þar á Hólastað, Ól-
afur, sem Loftur hafði tælt Stein-
unni frá, kemur að þeim í kirkjunni
og ljóstar upp öllum tildrögum til
dauða Steinunnar — í áheyrn Dísu.
Hún hverfur til að kalla á föður
sinn. Loftur hendir Ólafi út úr
kirkjunni, fyllist tryllingi, hamast og
særir sex biskupa upp úr jörðunni
og að lokum sjálfan Gottskálk með
Rauðskinnu í hendi. Hygst nú að
handsama máttarins bók, finst hann
rífa hana af Gottskálki, ep tómhent-
ur er hann, þegar hann gætir betur
að, og fellur þá í örvilnan dauður
á kirkjugólfið.
A þessa leið er í stuttu máli efni
léiksins, en fátt segir af honum með
efnisyfirliti einu, því að mesta prýði
hans eru viðræðurnar sjálfar og hrein
skáldskapar-gullkorn sumar setning-
arnar. Það er eins um þetta leikrit
Jóhanns eins og sum Ibsens-leikrit-
in, að við hverja endursýn eða end-
urlestur finst manni hugurinn auðg-
ast nýjum hugsunum og frumlegri
fegurð. Það mun hollráð hverjum
manni, sem á færi þess, að heyra og
sjá Galdra Loft oftar en einu sinni.
Margt fer fram hjá manni fyrsta
sinni, en festist í hug annað sinni,
svo er þar um auðugan garð að
grisja viturlegra hugsana og fag-
urra hugsjóna.
Blandast mér eigi hugur um, að
frá skáldlegu sjónarmiði stendur
Galdra-Loftur talsvert framar Fjalla-
Eyvindi. Það má vera íslenzkum
skáldskaparvinum tilhlökkunarefni að
fá Galdra-Loft í bókarformi á ís-
lenzka tungu.
Vel er það, að Galdra-Loftur skyldi
fyrst leikinn á aðalleiksviði íslands,
og enn betur þó, að svo verulega
góð var meðferðin af hálfu Leikféi-
ags Reykjavíkur. íslenzjsu leikritin,
er Leikfélagið hefir sýnt síðustu ár-
in, Fjalla-Eyvindur, Lénharður og
nú síðast Galdra-Loftur, hafa stórum
aukið tilverurétt þess og áunnið því
virðingar og þakklætiskröfu hjá öll-
um þeim, er íslenzkum Iistum unna.
Ef ytri umbúnaður leiksviðsins og
aðbúnaður á áhorfendasvæði væri
Galdra-Loftur.
Söguleg rannsókn
eftir
Hannes jÞorsteinsson.
I.
Flestir fullvita íslendingar munu
hafa heyrt Galdra-Lofts getið og
kannast við söguna um hann, ein-
hverja hina mögnuðustu og hroða-
legustu galdrasögu í Þjóðsögum Jóns
Arnasonar. Má óhætt telja Loft
nafnkunnustan íslenzkra galdramanna
á síðari öldum, annan en síra Eirík
gamla Magnússon á Vogsósum, er
lifði fram á daga Lofts.1) Hefði
Loftur orðið efnilegur erfingi að fjöí-
kyngi Vogsósaklerksins, hefði honum
enst aldur, hefði hann ekki oftekið
sig á særingunum miklu í Hóladóm-
kirkju, þá er hann ærðist þar, og
sneri faðirvorinu og blessunarorðun-
um upp á djöfulinn, svo að alt lék
á reiðiskjálfi. Hann beið ósigur i
baráttunni við »makt myrkranna*,
x) Síra Eiríkur dó í desember 1716,
sama veturinn, sem Loftur mun hafa
verið fyrstan í Hólaskóla.
nokkurnveginn eins og gerist í sæmi-
legum leikhúsum erlendis, mundi
heildarsvipurinn eigi gefa eftir því,
er þykir talsvert meira en í meðal-
lagi gott erlendis. En því er mið-
ur, svo er leikhús vort úr garði gert,
að leikendur pessveona eigi ná að
njóta sin á leiksviðinu og áhorfend-
ur eigi að njóta sín til að njóta leiks-
ins.
Það er stórsynd, stór menningar-
misbrestur, að eigi skuli eun efni og
ástæður til að reisa hér sæmilegt
leikhús.
Sumt af því, sem trutfar áheyr-
endur leiðinlega mikið, mundi þó
auðvelt að lagfæra. Tel eg þar til
hinn hvimleiða hávaða fyrir utan
leiksalinn, meðan á sjálfum þáttun-
um stendur.
A miðvikudagskvöldið var, mátti
t. d. heyra hávær samtöl úti á gang-
inum, stökkbrölt í stiganum upp á
loftið, og tramp um alt húsið. Þetta
átti sér stað, þegar dauðaþögn ríkti
í salnum og allir áheyrendnr, gagn-
teknir af leiknum, vildu eigi missa
af einu orði. Er þetta svo hvim-
leitt, að eigi tekur tali. En á þess-
um agnúum hlýtur Leikfélagið, aðal-
leigjandi Iðnaðarmannahússins, að
geta krafist umbóta og það ætti að
gera gangskör að því.
Þá er meðferðin á einstökum hlut-
verkum. Skal fyrst frægnn telja —
aðalmanninn í leiknum, Galdra Loft.
Hann er leikinn af Jens B. Waage.
Hann hefir nú fyrsta sinni um
mörg ár fengið hlutverk að leika,
sem honum — að eg hygg — hefir
fundist verulega vert að leggja sig i
líma um að lifa sig inn í. Og hon-
um hefir tekist það.
Það var fágætur leikur meðferð
hans á Galdra-Lofti , fjölbreytt svip-
brigði og nákvæmlega stilt látbragð
alt við það, er hann átti að segja
og gera. Svo lýtalítill leikur í jafn-
afarvandasömu hlutverki, er prýði
leiksviði voru.
Steinunn, annað hlutverk'ð, er leik-
in af frú Stefanlu Guðmundsdóttur.
Sennilega hefir frúin aldrei áður int
af hendi sannari og innilegri leik
en i öðrum þætti í Gildra-Lofti.
Hún hrópaði ekki hátt, né æddi um
sviðið, þótt örvinlan dauðaus væri
búin að yfirbuga hana.
Leikur hennar var kyrlátur og Iát-
laus, en borinn uppi af sönnum og
2
er sogaði hann til sín, af því hann
kunni ekki tökin á Kölska, og varð
honum því að herfangi. Annars er
óþarft að lýsa hér sögu Lofts, eins
og hún er sögð í Þjóðsögunum, því
að hún er að eins þjóðsaga og
hefir vitanlega lítið sannsögulegt gildi,
annað en það, að rétt er hermt, að
Loftur var í skóla á Hólum, þá er
sira Þorleifur Skaftason var þar dóm-
kirkjuprestur. En það er Iíka alt og
sumt, að undanteknu því, að Loftur
mun við kukl fengist hafa, eins og
lengi hafði títt verið meðal skóla-
pilta, bæði á Hólum og þó sérstak-
lega í Skálholti, einkum á 17. öld
og jafnvel alllangt fram á hina 18.
II.
Mér vitanlega er ekkert til á prenti
um Galdra-Loft svo teljandi sé1) pema
J) Eg reikna ekki það, sem Espólín
segir um Loft, því að það er auðsjá-
anlega bygt á sömu heimild, sem frá-
sögn Gísla Konráðssonar: að Loftur
hafi gert síra Þorleifi Skaftasyni skrá-
veifur (sbr. Árb. IX, 40—41: »Furðar
mig á fróttum þeim« o. s. frv.). Sama
er að segja um frásögn Espób'ns síðar
(Árb. IX, 49), að mikið orð hafi
leikið á fjölkyngi Lofts í skóla o. fl.
miklum innra krafti. Þetta v a r hin
stórlynda, en stilta stúlka, sem hrept
hafði skipbrotið lífsins, er hún misti
ástir Lofts, sem ekki gat lifað án
hans, en dó með fyrirgefning til
hans á vörunum. Sá væri úr »skrítn-
um steini«, sem eigi kemst við af
þeim átakanlega leik.
Fjölhæfni frú Stefaníu á leiksviði
má viðbregða. Hún er eins og
söngmaðurinn, sem ræður við tvær
áttundir á tónsviðinu.
Eftir mörg ár, þegar við, sem nú
erum ungir, erum orðnir gamlir
menn og ungu mennirnir fara að
dáðst að þeirrar tíðar leikendum, þá
spái eg, að hjá okkur körlunum
kveði við : »Þá hefðuð þið átt að
sjá frú Stefaniu og Jens Waage í
Galdra-Lofti! Þá hefðuð þið séð
vel leikið«. Svo lengi mun endur-
minningin um þenna leik þeirra lifa
ljós í hug vorum.
Tvö eru önnur meiri háttar hiut-
verk í Galdra-Lofti, Dísa biskups-
dóttir og Ólafur félagi Lofts. Dísu
leikur jungfrú Emilía Indriðadóttir og
er hún að vanda samvizkusöm og á-
reiðanleg i leik sínum. En æsku-
ljóminn og barnslega sakleysið, sem
heillar Loft, við fyrstu sýn á leik-
sviðinu, kom eigi nógu vel fram.
Ólaf leikur Arni Eiríksson og hygg
eg réttmæli, að þetta hlutverk hafi hann
fremur tekið að sér af skyldurækt
en löngun.
Það er ekki hægt að fá mikið út
úr því hlutverki, en sumir aðrir
Leikfélagsmenn sennilega átt betra
fas og gerfi í hlutverkið en Á. E.
Ráðsmaðurinn er ekki stórt hlut-
verk, en Andrés Björnsson hefir haft
lag á að gera hann svo úr garði, að
hann festist í miuni.
Hin hlutverkin eru mjög smá, en
flest vel af hendi leyst. Biskuparnir
í síðasta þætti tala eigi nógu skýrt
sumir og er það slæmt.
Næst mun Leikfélagið ætla að
sýna annað islenzkt le’krit, Syndir
annara, eftir Einar Hjörleifsson. ís-
lenzkum verkefnum handa því fer
fjölgandi, og því fleiri sem þau verða,
því meiri framsókn má búast við i
íslenzkri leiklist. Það tvent mun
saman fara. Leikhús og leiklist mun
eigi þrífast í neinu iandi, þar sem
eigi er til þjóðlegur leikritaskáld-
skapur.
Ego.
3
sagan í Þjóðsögunum1) og hún er
ekki mikilsvirði í sögulegum skiln-
ingi, eins og geta má nærri. En til
er í bandriti í Landsbókasafninu hr.
1191 4to2 * * * * *) smáþáttur um Loft með
eiginhendi Gísla Konráðssonar, og
hefir hann skotið honum inn í þátt
Þormóðs skálds Eiríkssonar í Gvend-
areyjum8). Þessi frásögn Gísla ei að
því leyti merkari en sagan í Þjóð-
sögunum, að hún er aðallega bygð
á sögn Péturs’prófasts Péturssonar á
V íðivöllu m (f. 17 5 4, f 1842) hins m erk-
skólapilta á Hólum í þann tíð og að
hann hafi síðan tynst voveiflega, því
að þaS er ekki bygt á annari heimild
en sögn Gísla eftir síra Pétri (sjá hór
sfðar).
') I. B. bls. 583—586, prentuð þar
eftir handriti síra Skúla Gíslasonar á
Stóra-Núpi, síðar á Breiðabólsstað, ágæts
sagnamanns (f 1888).
2) Handrit þetta átti áður dr. Jón
Þorkelsson landskjalavörður, og var
það meðal handrita þeirra, er Lands-
bókasafnið keypti af honum, og hafði
hann fengið það vestan úr Stykkis-
hólmí 1881.
8) Þessi Galdra-Lofts þáttur Gísla
Gísla tekur yfir 4 kapítula (23., 24.,
25. og 26.) í Þormóðsþættinum, bls.
255—260 í bandritinu.
T raustsyfirlýsingar
til ráðherra.
Viðsvegar af landinu hafa ráðherra
Sigurði Eggerz borist traustsyfirlýs-
ingar og þakkir fyrir framkomu hans
i ríkisráði 30. nóv.
Allir þingmálafundir, sem haldnir
hafa verið siðan, hafa lýst eindregnu
trausti á honum. Nú siðast fundur
í Vestmannaeyjum, eins og getið er
annarstaðar í blaðinu.
Hér fara á eftir nokkur s k e y t i,
sem ráðherra hafa borist.
Frá í s a f i r ð i fekk hann svo-
hljóðandi skeyti 30. f. m.:
Verið velkominn heim, pökk fyrir
staðfesti 0g drenoilega jramkomu. —
Arngrímur Fr. Bjarnason, Árni
Arnason, Ástmar Benediktsson, Árni
Gíslason, Asgeir Jónsson, Arni Sig-
uiðsson, Axel Ketilsson, Albert Jóns-
son, Baldur Sveinsson, Bjarni Einars-
son, Björn Hallgrímsson, Einar Ág.
Bjarnason, Einar Halldórsson, E.
Kjerúlf, Elis Ólafsson, Eyjólfur
Bjarnason, Guðbjartur Jónsson, Guð-
jón L. Jónsson, Guðjón Jónsson,
Guðmundur Geirdal, Guðm. Guð-
mundsson, Halldór Ólafsson, Hall-
dór M. Ólafsson, Helgi Eiríksson,
Helgi Ketilsson, Helgi Sveinsson,
Hreiðar E. Geirdal, Ingvar Vigfússon,
Ingvar Pétursson, Jón Baldvinsson,
Jón Brynjólfsson, Jón P. Gunnars-
son, Jón Gunnarsson, Jón Hióbjarts-
son, Jón S. Edwald, Jón Magnússon,
Jón H. Sigmundsson, Jón Þ. Ólafs-
son, Jóhannes Pétursson, Jóhannes
Jensson, Jóhannes S. Þorkelsson, J.
Jóakimsson, Júlíus Símoaarson, Krist-
inn Gunnarsson, Leó Eyjólfsson,
Magnús Magnússon, Magnús Jóns-
son, Magnús Ólafsson, MagnúsTorfa-
son, Maguús Arnólfsson, Ólafur
Halldórsson, Ólafur Sigurðsson, O.
Steinbach, Páll Andrésson, Samúel
Jónsson, Sigmundur Brandsson, S.
Karl Löve, S. Guðmundsson, Sigurð-
ur Halldórsson, Sigurður Sigurðsson
frá Vigur, Sigurður H. Þorsteinsson,
Sigurjón Kristjánsson, Sigurvin Hans-
son, Stefán Sigurðsson, Sveinn III-
ugason, Skúli Einarsson, Þórður
Kristjánsson, Þórður Þórðarson, Þor-
steinn Guðmundsson, Þorleifur H.
Jónsson.
Frá F 1 a t e y r i barst ráðherra
þetta skeyti þ. 8. des.:
4
asta manns, er í æsku sinni hafði heyrt
sagnir um Galdra-Loft, og talað við
menn, er verið höfðu honum sam-
tíða í skóla og þótst verða fyrir
skráveifum af honum, eins og t.
d. síra Jón Gunulaugsson í Holts-
múla (-{• 1780). Eins og síðar mun
sýnt verða var og síra Grímólfur
Illugáson í Glaumbæ (f 1784) faðir
Elínar, fyrri konu síra Péturs prófasts,
samtíða Lofti í Hólaskóla og er því
mjög sennilegt, þótt þess sé ekki
getið i Þormóðsþætti, að sira Pétur
hafi einmitt haft sagnirnar um Loft
frá þessum tengdaföður sínum, er
sjálfur var talinn vita jafnlangt nefi
sínu og lifði lengst allra skólabræðra
Lofts, að því er mér er kunnugt.
Og hafa þá sagnirnar ekki farið
margra á milli, enda virðist frásögn
Gísla hafa nokkurn sannsögulegan
blæ á sér, og sumt í henni má telj-
ast sögulega rétt, eftir því sem eg
hefi komist næst við rannsókn um
þetta efni. Má svo að orði kveða,
að frásögn þessi standi miðja vega
milli Galdra-Loftssögunnar í Þjóð-
sögunum og sannsögulegra heimilda,
og þó fremur nær hinum síðartöldu.
En vandinn er að greina þar rétt frá
röngu, söguleg sannindi frá ýkjum
Samkvœmt skeyti pví, er oss hefir
borist, vottum við undirritaðir alping-
iskjósendur í Mosvallahreppi yður hug-
heilar pakkir jyrir drenqilega og ein-
arða jramkomu í ríkisráði Daua jyrir
Islands hönd.
Snorri Sigfússon, Kjartan Rósin-
kranzson, Ólafur Torfason, Hinrik
Þorláksson, Betgur Rósinkranzson,
Sveinn Sigurðsson, Kristján Guð-
mundsson, Brynjólfur Davíðsson,
Jakob Jensson, Guðmundur Sigiyðs-
son, Bjarni Bjarnason, Jóhannes
Guðmundsson, Guðjón Sigmundsson,
Eiríkur Sigurðsson, Bjarni Sigurðs-
son, Göðbjartur Helgason, Þorbjörn
Guðmundsson, Kristján Torfason,
Olafur Árnason, Ólafur Jónsson,
Örnólfur Hálfdanarson, Asbjörn
Bjarnason, Sveirm Árnason, Finnur
Finnsson, Ebenezer Sturluson, Jón
Friðiiksson, Asgeir Guðnason, Magn-
ús Jónsson.
Frá V í k í Mýrdal kom svofelt
skeyti 2. janúar.:
Jaínjramt pví, að bjóða yður vel-
kominn heim, pökkum vér drengilega
framkomu yðar í stjórnarskrár- og
Jánamálinu. — Framtiðar heillaósk.
Sigurjón Markússon, Jón Þor-
steinsson, Þorsteinn Jónsson, Einar
Erlendsson, Guðjón Jónsson, Guðjón
Jónsson, Halldór Jónsson, Þorsteinn
Þorsteinsson, Klemens Klemensson,
Guðlaugur Jónsson, Bjarni Kjartans-
son, Guðgeir Jóhannsson, Sigurjón
Kjartansson, Erléndur Bjarnason, Jón
Ölafsson, Guðmundur Þorsteinsson,
Magnús Einarsson, Tómas Jónsson,
Eyjólfur Guðmundsson, Stefán Hann-
esson, Sveinn Þorláksson, Einar
Finnbogason, Páll Ólafsson, Einar
Brandsson.
Stjórnmálafélagið Skjöldnr á Ak-
ureyri sendi honum og samúðar og
þakkarkveðju og einstakir þingmenn
einnig.
----------------------
Misprentasf hefir í greininni Frakk-
neskan í háskólanum í 104. tbl. ísa-
foldar f. á., neðarlega í 1. dálk gr.:
úrslit málsins fyrir útlit málsins.
Mannalát.
Nýlega eru látnir austur í sveií-
um tveir kunnir bændur, báðir úr
lungnabólgu. Það eru Hjálmar Jóns-
son á Syðra-Seli í Hrunamannahreppi
og Þórður Pálsson á Löngumýri á
Skeiðum.
5
og þjóðsagnaumbúðum. Þau atriði
í frásögn Gísla, er helzt munu styðj-
ast við söguleg rök eru í stuttu máli
þau, að Loftur hafi verið ættaður úr
Breiðafjarðareyjum, verið á fóstri hjá
Þormóði skáldi í Gvendareyjum, er
komið hafi honum í skóla á Hólum
sakir vinfengi við Stein biskup, að
Loftur hafi verið mjög námfús og
bókhnýsinn, en ekki verið vel þokk-
aður í skóla og fengist við kukl,
Þetta mun alt sönnu næst og mun
siðar að því vikið nánar. Svo getur
Gísli um særingar Lofts í Hóladóm-
kirkju, nokkuð svipað þvi sem sagt
er frá í Þjóðsögunum, en ekki nánd-
arnærri jafn skáldlega og hrikalega.1)'
J) GíbIí segir, að það hafi verið
Gráskinna, er Loftur vildi ná, en 1 Þjóð-
sögunum er það Rauðskinna. Fleira
ber þar og á milli. Þá er tekið var
of fljótt í klukkurnar og Loftur mistí
bókarinnar segir Gísli, að hann hafi
sagt: »Þar fóruð þið með sálina mína«.
En samningurinn við Kölska segir hann,
að hafi verið gerður innarlega á skóla-
gólfinu á Hólum, og margir skólapilt-
ar hafi trúað því fram undir lok 18-
aldar, að spor Lofts sæjust ökladjúp
ofan í skólagólfið og svo svört seni
sviðin væru.