Ísafold - 31.08.1918, Blaðsíða 1

Kemur út 1—2
{ viku. Verðárg.
5 kr., erlendis
kr. eða 2 dollarjborg-
lst fyrir miðjan júlí
erlendis fyrirfram.
Lausasala 10 a. elnt
XLV. árg.
ísafoldarprentsmiðja. Ritstjórl: Úlafur BjÖrBSSQn. Taisími nr. 455.
Reykjavik, laugardaginn 31. ágúst 1918,
Uppsogn ^skii
bundin við áraiuuk, ,
er ógild nema kom \
in só tll útgefa ídft
fyrlr 1. oktbr. og
sé kanpandl skuld-
laus vlð blaðlS.
44. tölublað
Stúlkan
frá
Jótlandsheiði.
In memoriam.
1 skrœlnað Tioltið hrundi tár —
eg heyrði látið þitt.
Mér fanst um stund alt sorg og sár
og sönglaus starði’ á liðin ár. — —
En loks í nótt féll draumadögg á Ijóðið mitt.
Nú heyri’ eg glögt þitt mjúka mál
og man þln bernskuljóð.
Sem ilmur streymi’ um sál frá sál,
og svanur veki báru’ á ál —
svo hlý var þessi kona, mild og móðurgóð.
Sem draumur var þitt dimma hár ^
og dúnn á brúnni kinn;
með demantsleiftri dökkar brár,
er dauðinn slökti fyrir ár. — —
En hvernig greiðir dauðinn aftur demantinn?
Um Hábrúskóga, heiði’ og fjörð
við héldum — rœddum fátt;
en hlýddum þrasta þakkargjörð,
er þúsundföld hún steig frá jörð
og blessuð kvöldsins stjarna starði’ á hafið blátt.
Og Jótlandsheiða guðagnótt
þá greip mig, svo eg man,
um þessa vetrar vökunótt,
hvert vorsins blóm og kvöldið hljótt,
en bezt af ðllu geymi’ eg — þig og sól og svan,
Sigurður Sigurðsson
trk Arnarholti.
M i n n I s 1 i s t i.
Alþýenfél.bókasafn Templarai. B kl. 7—B
Aoxgarstjóraskrifat. opin Aagl. 10 “-12 og 1—8
Brejarfógetaskrifstofan opin v. d. 10—12 og 1—6
Baejargjaldkerinn Lauf&sv. 6 kl. 10—12 og 1—6
íllandsbanki opinn 10—4.
K.F.U.M- Lestrar-og skrifstofa 8árd.—10 sitið
Alm. fundir fid. og sd. 81/! slbd.
Iiandakotskirkja. Gubsþj. B og 6 á helgum
Landakotsspitali f. sjúkravitj. 11—1.
Landsbankinn 10—8. Bankastj. 10—12
Xiandsbókasafn 12—8 og 6—8. tJtlán 1—B
ÆiandsbúnaOarfélagsskrifstofan opin frá 13—2
Landsféhirbir 10—12 og 4—6.
Landssiminn opinn daglangt (8—B) virka dags
helga daga 10—18 og 4—7.
iListasafnib opió á sunnudögum kl. 12—2.
Náttúrugripasafnið opiö l‘/»—2‘/s á sunnod.
Fósthúsib opib virka d. B—7, sunnud. B—1.
Sumábyrgb Islands kl. 1—6.
Stjórnarráösskrifstofurnar opnar 10—4 dagl.
Talsimi Beykjavlkur Pósth.B opinn 8—12.
Vlfllstabahælib. Heimsóknartimi 12—1
♦jóbminjasafnib opib sd., þrd., fimtd. 1—8.
frjóbskjalasafnib opib sunnnd., þrlbjud. og
fimtudaga kl. L.—2.
c7C. cfinóersan & Son
Reykjavík.
Landsins e 1 z t a klæðaverzlun og
saumastofa. Stofnsett 1887.
Aðalstræti 16. Simi 32.
Stærsta úrval af alls-
. konar fataefnum .
. og öllu til fata. .
September-þingið.
Það á að hefjast mánudag 2. sept.,
en mjög undir hælinn lagt að svo
geti orðið, hætt við að margir norð-
an- og 'austan-þingmenn verði ekki
komnir.
Naumast mun aðalverkefni þessa
þings valda mikilli misklíð. Um þá
2 þingmenn, er eigi vildu uppi láta
skoðun sina á sambandssáttmálanum
nýja i sumar, er að vísu ekki knnn-
ugt hvað fyrir sér ætli. En talað
var, að þeir hefðu aðalega sett fyrir
sig, að of mikill hraði væri hafður á,
mönnum ekki gefinn nægur umhugs-
uuarfrestur. Nú er eigi hægt að
bera það lengur fyrir sig.
Og að líkindum hefir þessi um-
hugsunarfrestur orðið til að styrkja
þessa þingmetin í þvi, að ekki sé
áhorfsmál fyiir oss íslendinga að
ganga að sáttœálanum.
Bæði þeim og öðrum má vera það
enn frekari trygging þess, að samn-
inganefnd vor og alþingi hafi séð
rétt og breytt svo sem bar, að þeir
erlendir mepn, sem á síðari árum
hafa látið sig skifta réttindakröfur
yorar og haldið merki voru hæst á
lofti og viljað láta veg vorn verða
sem mestan — þeir hafa nú látið í
ljósi eindregna ánægju með málalok-
in og samfagnað oss með þau.
Þessir menn eru prófessor Nikulás
Gjetsvik, hinn norski, og ritstjóri
Raqnar Lundbor%, hinn sænski. Svo
mjög sem þeir, einkum hinn fyrri,
réðu oss frá því að samþykkja Upp-
kastið 1908, svo ráða þeir nú báðir
il þess að ganga að því, sem nú er
i boði.
Þykir oss rétt að birta hér bréf
frá þessum góðvinum íslands, sem
þeir hafa ritað Bjarna frá Vogi.
Prófessor Gjelsvik ritar svo (dags.
4- *g.):
Þér hafið skilið eftir hjá mér það
tölublað (Berl. Tid.), er i er birt
frumvarpið til sambandslaga milli ís-
lands og Danmerkur (dags. 27. júlí
1918). — Mér þætti vænt um, að
mega halda því, ef þér hafið þess
ekki þörf. Getur það borið til, að
eg riti eitthvað ofurlítið um frum-
varpið. Eg hefi nú athugað það
nokkru nánar og lesið athugasemdir
samningamannanna við það. Eins og
eg sagði áður, sýnist mér full ástæða
til þess, að samgleðjast íslendingum
yfir þessu frumvarpi. xSá vinnur
sitt mál sem þrástur erc, segir gam-
all orðskviður. Hefir hann einnig
sannast á þessu. Mér geðjaðist ekki
að frumvarpinu frá 1908, er kom
fram fyrir ro árum. Var frumvarp
það slíkt, að íslendingar udhu ekk-
ert við það, að ganga að þvi, — að
eins giötuðu talsverðu. En gersam-
lega hið gagnstæða er um þetta frum-
varp að segja: Við það er engu tap-
að, en mikið unnið. Og mikið þýðir
hér hið þýðingarmesta, eða hér um
bil alt sem nú var æskilegt að fá.
Formsins vegna vildi eg hafa óskað,
að fyrirsögnin hefði ekki verið sam-
bandslðir heldur (í danska textanum
»Overenskomst«) sáttmáli eða scett-
ar%erð.
En að efni til er enginn vafi á
því, að hér er um að ræða sáttmála
milli sjálfstæðra ríkja. Eg tel það
afar mikils um vert bæði fyrir ísland
og Danmörku, að þessi sáttmáli verði
að lögum nú — og það pe?ar i
stað —. Öllum heimi verður að
gera það ljóst, að afstaða íslands og
Danmerkur sé sú, að stórveldin fái
ekki færi á að nota ísland sem verzl
unarvöru — með þvi að þvinga Dani
— sbr. 1914!)
Og svo er þess að gæta: Eins
og nú standa sakir, má enginn fyrir
sjá, hvort Danir (og Norðmenn) geta
haldist hlutlausir í ófriðinum. Reynd-
ar valda stórorusturnar á vestur íg-
stöðvunum því, að eg þykist nokk-
urn veginn öruggur þetta árið. En
haldi ófriðurinn áfram að ári, —
svo getur vel farið, meira að segja
getur hann staðið enn í 2—3 ár
minst — þá er engan veginn utit
að vita nokkuð um, hversu fer um
hlutleysi (Noregs og) Danmerkur.
Þess vegna er bezt, að afstaða ís-
lands og Danmerkur að alþjóðalög-
um sé ótvíræð, svo að ísland geti
verið hlutlaust, jafnvel þótt D inmöik
skyldi lenda i ófriðinum. Þetta er
einnig Danmörku fyrir beztu. Þegar
litið er á málið frá sjónarmiði þrosk
aðs stjórnmálamanns, en ekki að eins
frá þröngsýnis-sjónarmifi þjóðremb-
ings- eða yfirdrotnunarstefnunnar,
verður einnig ástæða til þess að sam-
gieðjast Dönum yfir frumvarpinu.
Eg er sem sagt mjög ánægður
með það, að málinu er nú snú ð í
þetta horfc.
Bréf Ragnars Lundborgs (dags. 11.
ág.) hljóðar svo:
»Þess væri óskandi, að Islending-
ar saniþyktu nú sambandslögin al
gerlega, hiklaust og breytingalaust.
Að mínu áliti fær ísland með samn-
ingi þessum öllum sfnum kröfum
fullnægt og verður fullvaida konungs-
riki í persónusambandi við Dan-
mörku
Sjötta greinin felur eigi í sér hina
minstu skerðingu á fullveldinu, þvi
að íslendingar fá að fullu viðurkend-
an sinn sérstaka borgararétt, og þessa
grein má einnig fella burtu, ef æski-
legt þætti, eins og aðrar greinar
samningsins eftir stutt tímabil.
Það væri mjög hættulegt og gæti
eyðilagt alt — það er ákveðin skoð-
un mín, — ef sambandslögin yrðu
eigi samþykt nú þegar og breytinga-
laust bæði á Alþiogi og við alþjóð-
ar-atkvæðagreiðslu.
Ef íslendingar samþykkja þau,
verða Danir að standa við orð sín
og 1. desbr. þ. á. tekur ísland sér
stöðu »meðal hinna fullvalda ríkja að
viðurkendum aiþjóðarétti<.
Að sjálfsögðu munu orð þessara
manna mikils metin hér á landi og
verða til þess að styrkja veikar sálir,
ef til eru, sem efinn hrjáir.
Einu atriði í bréfi Gjelsviks viljum
vér beina athygli að.
Það er hvatning hans um að flýta
Jyrir úrslitum samninganna sem mest.
Það hyggjum vér viturlegt ráð,
enda. ekki sjáanlegt, að. dráttur verði
neinum að gagni, heldur þvert á
móti.
Ef vel væri, ætti alt að vera klapp-
að og klárt fyrir 1. desember, ekki
einungis þjóðaratkvæðið, heldur lika
stjórnarskrárbreytinvar pœr, sem óhjá-
koœmileqa fljóta af sambardssamn-
inanum.
Með góðum vilja og dálitilli snerpu
mætti þetta takast.
Setjum svo, að September-þingið,
auk þess að Ieggja fullnaðarsamþykt
á nýja sáttmálann, samþykti einnig
hinar nauðsynlegu stjórnarskrárbreyt-
ingar. Þá yrði kvatt til þjóðaratkvæðis
og mundi mega hafa það um mán-
aðamót sept.—okt.
Og hví skyldi þá ekki mega hafa
nýjat kosningar Jvrsta vetrardag ? Það
mætti boða til þeirra þegar er þingið
væri búið að camþykkja stjórnarskrár-
breytinguna — boða til þeirra með
því skilorði, að þjóðaratkvæðið fari
á þá leið, sem allir búast við og
engtnn efast um.
Að kveðja hið nýja þing svo sam-
an í nóvembermánaðarlok virðistekki
meiri frágangssök en 1916, er það
var kvatt saman ir. desember.
Þetta væri langviðkunnanlegaít og
sé kleift að framkvæma það, ætti það
að vera sjálfsagt.
Vér þykjiimst vita að þessi gangur
málsins sé núverandi stjóin ekkert
k'appsmái — tninsta kosti ekki ef
sepiember-þingið diýgir þá vanrækslu-
synd að steypa henni ekki. Þá er
stjórnin auðvitið líklegust til að vilja
enga stjórnaiskrárbreytingu gera á
þinginu nú, heldur láta alt dumma
til aðalþingsins 1919 og engar kosn-
ingar Lra fram fyr en að hausti
Við þessu verður þingið að sjá.
Hagi það sér þannig að kosningar
fari fram í haust, þá mætti þó frem-
ur afsaka það, að það tofaði stjórn-
ínni að hancra, því það þýddi ekki
annað en stuttan frest og gæfi þjóð-
inni færi á að hdsta þá þríhöfðuðu
rækilega af sér.
En ef hitt yrði ofan á að allar
stjórnarskráibreytingar væru látnar
biða sumars — og stjórnin sett á
vetur — þá mi nú segja að ekki sé
ein báran stök fyrir þ^tta land.
í lengstu lög ber að vænta þess,
að þingið sjái svo sóma sinn og
gagn landsins — að það afstýri slíku
pjóðarböii.
Aldarafmæli
Landsbókasafnsins
Ræða landsbókavarðar.
Háttvirtu áheyrendur!
Margir yðar, sem hér prýða hóp
vorn, munu minnast nokkurra stunda
veru í þingsal neðri deildar alþingis
íslendinga fyrir frekum tveim árum,
þ. 15. d. ágústmánaðar 1916, á aldar-
afmæli hins íslenzja Bókmentafé
lags. Nú er sú stund upp runnin,
sem önnur menningarstofuun þessa
lands — LaDdsbókasafn Islands, held-
ur 100 ára afmælisdag sinn hátíðleg-
an, og leyfi eg mér fyrir safnsins
hönd að þakka ölluro þeim, sem
þenna sal sótt hafa á þessu minn-
ingarríka augnabliki á þessu örlaga-
þrungna sumri, þegar verið er að
gera út um stærsta mál þjóðar vorr-
ar og leiða það — að vonum — til
giftusamlegra 1 y k t a .
Ef oss íslendingum ætti að vera
nokkur hluti Danmerkur sérstaklega
kær öðrum fremur utan Kaupmanna-
hafnar, háskólabæjar vors og æðstu
menningarstöðvar um hundruð ára,
þá hlyti það að vera Fjón, eyjan
iðgræna milli beitatina bláu, því að
þaðan eru oss komnir vorir mætustu
dönsku vinir og menningarfrömuðir
á 19. öld, —þeir Rasmus Christian
Rask, frumkvöðull og annar aðal-
stofnandi Bókmentafélagsins, og Cari
Christian Rafn, faðir og fóstri Lands-
bókasafns íslands. Þeir komu báðir
sem kallaðir væru, sem ljósberar og
vorboðar nýrra menningarstrauma og
þekkingar fyrir land og lýð, þegar
sem dapurlegast var hér um að lit-
ast. — Að visu voru bókmentir sízt
aldauða í byrjun 19. aldar á íslandi,
eyjunni sagnauðgu og ljóðelsku: kon-
ferenzráðið í Viðey var enn að leið-
beina, hvetja og fræða, fón Espólín
var byrjaður á sínu Grettistaki, að
rita Árbækur íslands um 570 ár, á
fögru máli, Sveinbjörn Egilsson, snill-
ingur íslenzkrar tungn, var að gagn-
rýna fornrit vor, hreinsa og fága mál
vort, og þeir }ón Þorláksson og Bjarni
Thorarensen slógu hörpu vors lands,
svo að eg nefni nokkra af þáverandi
andlegum forvígismönnum þjóðarinn-
ar. En ástandið var þó engu að síður
ískyggilegt. Alþing var »horfið á
brautc, biskupsstólarnir á Hólum og f
Skálholti, þessi gömlu menningar-
hæli liðinna alda voru niður lagðir.
Lærdómshstafélagið var þvi nær al-
d.<uða og Landsuppfræðingarfélaaið
var að visna upp í höndunum á þjóð-
frömuðinum, Magnúsi konferenz áði,
sem bæði hafði tíðarandann og at-
vrkin við að berjast. Og mannfólkið
var, eftir fyrirfarandi óáran, eld?os,
drepsóttir, styrjaidir, siglingateppu og
hallæri orðið færra en það var um
1700 (1703: 50.444, 1800: 46,757,
sbr. »Eftirm. 18. aldar«, bls. 41—46).
Fáfróð stjórn um landshagi vor >, í
fjarlægu landi, gat lítið bætt úr böli