Tíminn - 08.08.1982, Blaðsíða 12

Tíminn - 08.08.1982, Blaðsíða 12
SUNNUDAGUR 8. ÁGÚST 1982 SUNNUDAGUR 8. ÁGÚST 1982 ■ Um þessar mundir er lesin í útvarpi skáldsaga Francis Scott Fitzgerald, „Tender Is the Night,“ sem í þýðingunni hefur hlotið nafnið „Næturglit." í tilefni af lestri á „Tender", eins og bókmennta- fræðingar í Ameríku kalla söguna stutt og laggott í sinn hóp, ætlum við að rifja hér upp eitt og annað um þetta skáld, sem Bandaríkjamenn hafa þóst sjá í einkar glögga spegilmynd af eigin þjóðarsál með kostum hennar og göllum. Pótt Scott Fitzgerald sé stund- um kallaður skáld „jass-skeiðsins“ á þríðja áratugnum, mun hitt þó sanni nær að hann á sess þann sem hann skipar í bókmenntasögunni því að þakka að landar hans kannast enn við sjálfa sig í sögum hans. Sumir hafa sagt að endurlífgun frægðarljóma hans, sem í eina tvo áratugi eða lcngur var að mestu útkulnaður, eigi þjóðfélagslegar rætur. Menn hafa sagt að olíukreppa, forseti í snöru úr segulbandsflækju og fleiri óstöðugleikaeinkenni hafi átt sinn þátt í því að menn horfðu með söknuði til þessara „góðu, gengnu daga.“ En sjálfsagt er þetta götótt kenning eins og svo margar aðrar í bókmenntum. Scott Fitzgerald náði að slá hljóm sem ekki deyr út héðan af, meðan einhverjir verða til að lesa góðan skáldskap. Níu ára þögn „Tender Is the Night“ kom út árið 1934 en þá voru níu ár liðin frá því er hann gaf út „The Great Gatsby", sem hafði aflað honum fortakslausar viður- kenningar meðal þeirra sem helst mátti taka mark á í bókmenntaheiminum, þótt ekki hlyti sagan sömu frægð og útbreiðslu og fyrsta skáldsaga hans, „This Side of Paradise," Þessi þögn varð Fitzgerald tvímæla- laust dýr. Hann hafði að vísu minnt á sig jafnt og þétt með smásögum sínum, sem birtust í víðlesnum vikublöðum, einkum „The Saturday Evening Post“, en áhugi lesenda hafði þá beinst að öðrum mönnum, sem meir svöruðu til samtímans, eins og Hemingway. Fitz- gerald sat lengst af suður við Miðjariar- haf þessi ár og vann að ritun „Tender," en verkið sóttist seint og menn voru hættir að nenna að spyrja eftir nýju bókinni iengur. í formála sem Fitzgerald ætlaði að hafa að sögunni, en birtist þó aldrei með henni sagði hann: „Þetta er fyrsta sagan sem höfundur- inn gefur út eftir níu ára hlé. Þennan tíma hefur vart liðið sú vika að einhver hafi ekki spurt mig hvernig gangi og hvenær sagan komi út. Um sinn svaraði ég því til sem mér fannst næst sanni: „í haust,“ „í vor“, „næsta ár.“ Svo tók ég að þreytast á þessu og fór að ljúga og ljúga, sagði ýmist að ég hefði gefist upp, Skáld auðlegðar, ástar og sjálfstortímingar Viðamesta skáldsaga hans „Tender is the Night” er flutt í hljóðvarpi um þessar mundir eða þá að sagan væri orðin milljón orða löng og kæmi sjálfsagt út í fimm bindurn..." Fitzgerald vann að 17 mismunandi gerðum að sögunni og þetta verk, sem gekk svo hægt, gekk nærri honum sjálfum og öllu einkalífi hans. Þegar sagan kom út fékk hún loðnar umsagnir og fyrsta útgáfa hennar seldist í aðeins 15 þúsund eintökum. Viðtökurnar voru höfundinum sífellt umhugsunarefni til dauðadags 1940 og hann hélt áfram að velta þessu margslungna verki fyrir sér og leita uppi þau mistök í byggingu þess, sem hann taldi orsökina. Það lýsti „ameríkananum" í Fitzgerald vel að hann leit á rithöfundinn sem vörufram- leiðanda og ef varan ekki seldist mátti hann engum nema sjálfum sér um kenna. Honum datt aldrei í hug að áfellast „viðskiptavinina", eins og mörg- um vonsviknum skáldum hefur hætt til. Þegar sagan var gefin út að nýju eftir dauða hans, höfðu verið gerðar á henni róttækar breytingar að tillögu höfundar, þannig að gömlu byrjuninni var skellt inn í miðja bók og síðari kafli í bókinni gerður að byrjun þess í stað. Um Scott Fitzgerald hefur verið sagt að hann hafi ekki verið hinn „fæddi skáldsagna- höfundur" og sú umsögn er ekki út í bláinn. Kannske er „Tender Is the Night“ besta dæmið um það. Eigi að síður hefur þessi saga sem kostaði höfund sinn svo langar yfirlegur og vonbrigði, sem fremur en annað brutu sjálfstrú hans og sjálfsvirðingu, staðið af sér þá sjói sem virtust ætla að skola henni út í djúp gleymskunnar. Heming- way sagði um hana að hún yrði því betri sem hann læsi hana oftar og um hana hafa verið höfð jafn hæpin ummæli sem þau að hún „kunni að vera mesta stórvirki í bandarískri skáldsagnaritun á tuttugustu öld.“ Rithöfundur einn sem hitti Fitzgerald í Baltimore árið 1933 gekk með honum inn í vinnustofu hans, þar sem skáldið lagði höndina á handritsbunka sem var fet á hæð. „Hér er nýja sagan mín,“ sagði hann. „Ég hef skrifað fjögur hundruð þúsund orð og kastað þremur fjórðu af því...“ Hann stóð þarna með vískýglasið í hendinni og sagði allt í einu: „Hún er góð, góð, góð. Þegar hún kemur út mun fólk segja: „Hún er góð, góð, góð.“ Því miður fór það ekki svo þá. En eftir stríðið fóru menn að átta sig á því, en þá var höfundurinn ekki lengur til staðar að fagna þeim umskiptum. Að vakna frægur Scott Fitzgerald fæddist 1896 í St. Paul í Minnesota. Móðir hans var af gamalgróinni fjölskyldu komin og átti nokkuð fyrir sig að leggja, en faðirinn var ekki séður fjármálamaður og þegar fyrirtæki hans varð gjaldþrota mátti fjölskyldan fara að horfa f aurana. Scott var sendur í ódýran kaþólskan skóla í New Jersey og þaðan lá leiðin til Princeton, þar sem hann kynntist Keats, Oscar Wilde og fleirum og lifði í mesta máta glöðu og ábyrgðarlausu lífi meðal efnaðri skólafélaga. Hann var kvaddur í heimsstyrjöldina fyrri en komst þó aldrei til vígstöðvanna. f hemum hóf hann hins vegar að rita fyrstu skáldsögu sína This Side of Paradise“ sem út kom 1920. Hann var þá orðinn ástfanginn upp fyrir haus af ungri Suðurríkjameyju, Zeldu Sayre, sem var hans betri, - sumir segja verri, - helmingur öll hans helstu starfsár og skipar síður en svo lægri sess en bóndi hennar í þjóðsögunni sem um þau hefur myndast. Zelda hafði verið treg til að taka ástum Scott, en eftir að „This Side of Paradise" kom út og vakti feyki athygli, skoðaði hún hug sinn ekki lengur og giftist honum. Sagan er um námssvein- inn Amory Blaine og er bæði sundurlaus og merkt ýmsum einkennum byrjand- ans, enda víða seilst til fanga í stíl og verk frægra höfunda. En þrátt fyrir alla hnökra glitraði í sögunni á eitthvað meira, - þann eðlismun sem skilur þann útvalda frá „hinum“. f ritgerð sem Fitzgerald skrifaði árum síðar og nefndi „Early Success" lýsti hann þessum dögum: „Bréfberinn hringdi dyrabjöllunni og daginn þann gleymdi ég öllu öðru, hljóp út á götu og stoppaði bíla til þess að segja vinum og kunningjum frá hvað hent hafði, - að þeir ætluðu að gefa „This Side of Paradise" út. Þessa viku hringdi bréfberinn aftur og ég borgaði allar þessar andstyggilegu smáskuldir, keypti mér föt og vaknaði á hverjum morgni léttur eins og fjöður og sprengfullur af eftirvæntingu.“ Scott og Zelda Þau Scott og Zelda giftust vorið 1920 í New York. Nú fóru dýrðardagar í hönd. Sjálfsagt hefðu flestu ung hjón ruglast nokkuð í ríminu af allri velgengninni eins og þau sannarlega gerðu. Þessi 23ja ára rithöfundur og hin 19 ára gamla þokkadís frá Alabama voru eftirlæti allra, - ung, fögur og rík og enginn hafði yfir þeim að segja. Það var skrifað um þau í blöðin, þau sátu uppi á þakinu á leigubílunum eftir samkvæmi hér og þar, böðuðu sig í gosbrunnum og þar fram eftir götunum. Alltaf voru þau á leið í eitt samkvæmið enn. „Ég man eftir mér eitt kvöld á ferð í leigubíl undir gríðarháum byggingum. Himininn var ■ Fitzgerald kippti sér aldrei upp við að selja nafn sitt, þegar peningar voru annars vegar. Hér er hann dómari í fegurðarsamkeppni hjá sápuauglýsingafyrirtæki. bleikur og rósrauður og ég fór að æpa, af því að ég hafði allt sem ég gat óskað mér og vissi að ég yrði aldrei jafn hamingjusamur aftur. „Fitzgerald hjón- in urðu ímynd þeirrar æskudýrkunar sem á þetsum tíma var að hefjast. Þótt þetta væri á bannárunum í Ameríku, þá var ekki að sjá að bannið hefði mikil áhrif meðal hástéttarinnar í New York og þar skorti ekki vín í samkvæmum. Zelda fékk sér neðan í því með manni sínum, áfengi var eldsneytið sem keyrði þau áfram í hinum endalausu boðum. Þó var munur á þeim í þessu efni. Zelda drakk af því að hún naut þess að finna á sér, en Fitzgerald var skjótt kominn á byrjunarstig ofnautnarinnar og hegðun hans undir áhrifum varð æ erfiðara að spá um hver yrði hverju sinni. Þegar gestum á einhverju hótelinu þótti orðið nóg um næturglauminn, fluttu þau sig bara yfir á það næsta. Scott og Zelda urðu ekki auðug af sölunni á „This side of Paradise," en bókin greiddi þeim leið inn í ýmsa áhrifaríka hópa og opnaði hinu unga skáldi aðgang að viðlesnum tímaritum, sem greiddu vel fyrir smásögur hans, en hann var afkastamikill og snjall smásagnahöfund- ur. Margir, svo sem Hemingway, áttu síðar eftir að hneykslast á því að hann eyddi hæfileikum sínum í hraðsoðnar lýsingar á tískubrúðum handa glans- myndablöðum, en slíkar sögur urðu langtímum saman eitt helsta lifibrauð Fitzgeraldhjónanna. Árið 1922 kom út önnur skáldsaga ■ Skáldið ásamt dótturinni „Scottie". hans, „The Beatuful and Damned." Hann hafði nú nokkra reynslu af sambúð við Zeldu að baki og m.a. gert sér grein fyrir að hún mundi lítinn áhuga hafa á að fóma eigin lífi og eigin hæfileikum aðeins til þess að styðja við bakið á honum. í þessari nýju sögu má segja að finna megi hugboð um það sem gerast átti í hans eigin lífi: Ung hjón, þau Anthony og Gloria Patch njóta lífsins, meðan treyst er á væntanlegan arf sem afi söguhetjunnar muni láta eftir sig. Þau sökkva dýpra og dýpra í úrkynjun og iðjuleysi við fjársóun og drykkju. Afi söguhetjunnar kemur óvænt inn í eitt samkvæmið og gerir þau arflaus. Arfinn fá þau að vísu um síðir, en þá er fegurð Gloriu öll og Anthony brotinn á líkama og sál. Um þetta leyti hafði hann gengið frá öðru smásagnasafni sínu „Tales of the Jass age“, en hið fyrra var „Flappers and Philosophers". í því fyrrnefnda var meðal annars ein frægasta smásagna hans, „The Diamond as big as Ritz“. The Great Gatsby Það var Long Island sem Scott Fitzgerald gerði að vettvangi þriðju skáldsögu sinnar, „The Great Gatsby.“ Þessi stutta skáldsaga hefur orðið frægari en önnur verk hans og að mörgu leyti að verðleikum, því hún er full- komnust að formi til af skáldsögum hans. Hér segir ungur nemandi í verslunarfræðum, Nick Carraway, frá kynnum sínum af óvenjulegum náunga, Jay Gatsby, sem býr í stórhýsi úti á Long Island með fjölda þjóna í kring um sig og heldur hverja stórveisluna eftir aðra. Allir eru velkomnir og gestahópurinn er ærið fjölbreytilegur. Nick verður ekki lítið hissa þegar hann uppgötvar að hið reisulega hús og öll boðin þar eru aðeins sviðsbúnaður sem Gatsby hefur komið upp í því skyni að endurheimta æskuást sína, Daisy, sem nú er gift öðrum manni. Hún býr raunar handan við voginn þar sem Gatsby býr og á kvöldum stendur hann og mænir yfir að græna ljósinu á bryggjunni við húsið hennar. Undir öllu þessu stórrómantíska yfirborði eru svo mögnuð öfl græðgi, örbirgðar og losta á ferli, sem um síðir kollvarpa óraunveruleikaheimi Jay Gatsby, og hann er myrtur af afbrýði- sömum eiginmanni konunnar sem Tom Buchanan, eiginmaður Daisy, hafði haldið við. Því hefur oft verið haldið fram að Fitzgerald hefði ekki haft áhuga á öðru en rómantík, kvöldboðum, auðlegð og kampavíni í verkum sínum, en því fer fjarri. Þrátt fyrir áhuga hans á hinum ríku varð hann aldrei einn þeirra. Það segir nokkra sögu að um hríð hafði hann í huga að skíra þessa frægustu sögu sína „Milljónungar við sorphauginn.“ . Hann ritaði söguna að mestu leyti á frönsku Rivérunni árið 1924 og Rivéian átti raunar eftir að mynda sögusvið víða í verkum hans, þar á meðal í „Tender Is the Night.“ Alhæfingasmiðir síðari tíma hafa viljað halda því fram að hann hafi kennt amerískum ferðamönnum að sækja til Rivérunnar og það er nokkuð vel gert, ef rétt er, “ þætti vel af sér vikið af meðal ferðaskrifstofu. Fitzgerald hafði að því talið er sínar fyrirmyndir úr raunveruleikanum, þegar hann ritaði söguna, amk. að hluta. Sagt er að Gatsby hafi verið Max Gerlach nokkur, frændi Pershing hershöfðingja og eitthvað viðriðinn brennivínssmygl. Framhjáhald Fitzgerald mun hafa verið fremur skjótur að ná sér á strik við söguna og ákafi hans og eldmóður lýsir sér víða í bréfum hans frá þessum tíma til foleggjara síns. En samt varð dvölin á Rivérunni galli blandin. Þótt þau Zelda hefðu nú eignast fyrsta og eina bamið sitt, „Scottie“, kom það ekki í veg fyrir að hún héldi sínar eigin götur ef henni bauð svo við að horfa. Á Rivérunni leigðu þau sér glæsilegt hús „Villa Marie" í Valescure og sóttu þaðan talsvert skemmtanir og kaffihús. Þarna komst Zelda nú í tygi við franskan flugmann, Edouard Jozan að nafni. Sjálfsagt hefur Zeldu þótt sem hún væri að upplifa að nýju aðdáun og hylli ungu flugmannanna sem flugu yfir heimili hennar í Montgomery árið 1918, þegar Jozan hringsólaði í sinni vél yfir Villa Maria. Seint verður uppvíst hve alvar- legt þetta samband varð og sjálfur hefur Jozan sem aldraður maður haldið því fram að þetta hafi aðeins verið vanalegt daður. Þau Scott og Zelda hafa bæði lýst þessu atviki í skrifum sínum, Zelda f skáldsögu sinni „Save Me the Waltz.“ Þar er sagt eitthvað í þá átt að „flugmaðurinn" hafi aðeins óskað ná- inna kynna, en ekki æskt skilnaðar. Scott sjálfur segir hins vegar svo að hann hafi krafist þess að hitta Jozan, eftir að Zelda hafði farið fram á skilnað. Ekki mætti flugmaðurinn til þess fundar. „í september 1924 vissi ég að eitthvað hafði skeð á milli okkar Zeldu, sem ekki varð um bætt,“ segir Fitzgerald." Hvort svo sem hún hafði sængað með flugmannin- um eða ekki, þá hafði nú rofnað sá grundvöllur sem var undirstaða hjóna- bands þeirra. Þau hjón voru veturinn 1924-25 í Róm og á Capri og sú dvöl varð þeim til lítilla heilla, ekki síst þar sem drykkjuskapur Scott færðist nú talsvert í aukana og hann var eitt sinn laminn ærlega af lögregluþjónum í Róm. Þeirri reynslu hefur hann lýst í „Tender is the Night.“ Alla ævi sína hafði hann megna óbeit á ftölum. Fitzgerald hafði reyndar gerst dagdrykkjumaður veturinn 1923- 24 og hann talar vafalaust um eigin reynslu þegar hann lýsir tónlistarmann- inum Abe North í „Tender is the Night“ og segir um hann: „Við drykkju fannst honum fortíðin verða að nútíð og honum fannst liðnar hamingjustundir vera að gerast aftur og ætla að fara að gerast enn aftur.“ Hann drakk einkum gin óblandað, þar sem honum fannst áhrifin af því koma skjótast og ímyndaði sér að af því legði minnsta lykt. í Helgar-Tímanum á dögunum rifjuðum við upp ævi nokkurra drykkfelldra ís- lenskra skálda og í bandarískri rit- höfundastétt hafa margir sopið á einnig, því í handbókum sem við styðjumst við hér um Scott Fitzgerald eru þeir taldir upp sem „heavy drinkers" auk hans: Faulkner, O’Neill, O’Hara, Wolfe, Lardner, Hemingway, Lewis, Chandler og Hammett. París og Hemingway „The Great Gatsby" kom út 1925 og viðtökur gagnrýnenda voru eins og best varð á kosið. Hins vegar var salan ekki mjög mikil. Bókin var prentuð í 21 þúsund eintökum og um haustið kom önnur prentun, 3000 eintök. Nokkur eintök af þeirri prentun voru enn fyrirliggjandi þegar Fitzgerald lést 1940. Hann taldi sér trú um að hann hefði gert þau mistök að lýsa ekki nánar en hann gerir í bókinni hinum stopulu ástarfund- um þeirra Gatsby og Daisy, eftir að þau fundust að nýju og þar til dauðinn greip í taumana. Énn áleit hann að það hefði orðið afdrifaríkt fyrir sölu bókarinnar að í sögunni er engin meiriháttar söguhctja kvenkyns, en konur vafalaust stærri hluti þeirra sem kaupa bækur. En þótt „bissness-maðurinn" sleikti sár sín vegna sölunnar, gat skáldið fagnað. T. S. Elliot sagði að bókin væri besta skáldsaga amerísk sem komið hefði fram það sem af var öldinni. Árið 1924 hafði Fitzgerald skrifað til forleggjara síns hjá „Scribner” í New York: „Mig langar til að vekja athygli þína á ungum manni sem heitir Ernest Hemingway. Hann býr í París og skrifar fyrir Transatlantic Review. Hann á glæsilega framtíð fyrir sér. Vorið 1925 fluttu þau Zelda til Parísar og lét Fitzgerald það verða eitt sitt fyrsta verk að lcita Hemingway uppi. Þeir hittust á Dingo bamum á Rue Delambre á Montparnasse og eina frásögnin af þeim fundi er í „Veisla í farangrinum”, en þar lýsir Hemingway Fitzgerald sem bjálfa, smámunasegg og glötuðum fyllirafti. Fitzgerald bar djúpá virðingu fyrir Hemingway sem íþróttagarpi og stríðshetju, en hann hafði jafnan þráð ákaft að geta státað af þátttöku f orrustum. Viðbrögð hans við manninum Hemingway voru þó á engan hátt óvenjuleg, því Hemingway átti alla tíð auðvelt með að heilla annað fólk með framkomu sinni og persónutöfrum, sem vom partur af snilligáfu hans. Scott gaf Hemingway nokkru síðar eintak af „The Great Gatsby“ og Hemingway, sem þegar hafði séð sýnishorn af tilþrifum hans þegar hann var fullur, segir: „Eftir lesturinn vissi ég að hvað svo sem Scott gerði og hvernig hann hegðaði sér, þá yrði ég aðeins að líta á það allt sem sjúkdóm og reyna að aðstoða hann eftir megni og reynast honum sem bestur vinur.“ Fitzgerald skrifaði af kappi í tímarit í Ameríku meðan hann dvaldi í Evrópu og árið 1926 birtust nokkrar af sögum hans í þriðja smásagnasafninu „All the Sad Young Men“. Ein af þessu sögum er „The Rich Boy,“ sem talin er lýsa vel afstöðu hans til peninga, en fátt hefur verið meira rætt þegar talið berst að þessum höfundi. „Ég hef aldrei getað fyrirgefið hinum ríku það að þeir skuli vcra ríkir og það hefur sett merki sítt á alla mína ævi og allt mitt,“ segir hann einhvers staðar. Hann vissi að hinir ríku áttu meiri möguleika til flestra hluta en aðrir, en einnig að þeir hagnýttu sér þessa möguleika sjaldnast. Fullviss um að vinnan væri hið virðingarverðasta í lífinu blöskraði honum hvernig þeir ríku fóru með það frelsi sem auðurinn veitti þeim. Honum var ljóst hvað fá mátti fyrir fé, ekki aðeins íburðarmikið líf, heldur einnig tíma til þess að sinna ritstörfum. hann hafði sjálfsagt verið samþykkur Somerset Maugham, sem sagði að peningarnir væru sjötta skiln- ingarvitið og að án þeirra væri ekki hálft gagn af hinum skilningarvitunum fimm. Það er þó ekki þversögn að um Scott mátti segja að hann dreifði peningunum í kring um sig, þegar hann eignaðist þá. Kæruleysi hans í meðferð peninga sýndi að þeir réðu ekki yfir honum. Árangur- inn varð óumflýjanlega sá, samt sem áður, að hann þurfti að leggja harðar að sér til þess að geta haldið uppteknum hætti og þarmig lögðu peningarnir hann í fjötra sína. Hemingway gat hæglega setið við vinnu sína eftir að hafa fengið sér neðan í því kvöldið áður, en Scott var gjarnt að vilja framlengja gleðskap- inn fram til morguns. Hemingway virðist stundum hafa grunað að hann vildi á þann hátt tefja hann (Hemingway) við ritstörfin. Þegar Scott var að ráfa um barina í París var erfitt að segja upp á hverju hann tæki næst. Blaðamaðurinn frægi, William L. Shirer, minnist þess er þeir nokkrir fréttaritarar hittu hann á skrifstofum Paris Tribune: „Hann söng hástöfum og heimtaði að þeir hinir tækju undir. Þegar menn ætluðu að koma honum heim, var ekki við annað komandi en að hann heimsækti nokkra bari í viðbót, spriklaði í örmum þriggja fréttamanna sem loks fengu komið honum heim til sín.“ Zelda Scott var nú farinn að tygja sig til átaka við nýja skáldsögu, „Tender Is the Night.“ Hann hóf vinnu við söguna í París, en st'ðar hélt hann starfi áfram í Juan-les-Pins, þar sem Hemingway dvaldi einnig um sumarið 1926.

x

Tíminn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.