Tíminn - 21.08.1983, Blaðsíða 12

'I < ÍIIIili
SUNNUDAGUR 21. AGUST 1983
SUNNUDAGUR 21. ÁÓÚST 1983
FRA OMUNATIÐ HAFA
ÝMIS DÝR VERIÐ KENND
SÉRSTÖKUM EIGIN-
LEIKUM EÐA MERKI-
LEGUM HÆFILEIKUM SEM
BEST HEFUR KOMIÐ FRAM
í FORNUM DÆMISÖGUM
OG ÆVINTÝRUM SEM ALL-
IR KANNAST VIÐ. ÞANNIG
ER REFURINN GÆDDUR
KÆNSKU ÞORPARANS,
LJÓNIÐ HUGDIRFSKU
HERKONUNGSINS, SNÁK-
URINN TUNGU SVIKARANS
OG KÖTTURINN
SAMVISKULIPURÐ HINS
KÆNA DIPLÓMATA. EN
EKKERT DÝR HEFUR
FENGIÐ Á SIG JAFN MIKIÐ
ORÐ FYRIR VITSMUNI OG
UGLAN, - MEIRA AÐ
SEGJA ER HÚN OFT GERÐ-
UR SPEKINGUR AÐ VITI í
SUMUM ÆVINTÝRUM. ÞÓ
ER HENNILÝST SEM ÁKAF-
LEGA DRAMBLÁTUM
FUGLI OG HÉGÓMLEGUM
í SUMUM SÖGUM OG
VERÐUR HENNI ÞÁ
GJARNA HÁLT Á ÞVÍ,
ENDA DRAMB FALLI
NÆST. AUÐVITAÐ ER ÞAÐ
HIN ALVÖRUÞRUNGNA
ÁSJÓNA UGLUNNAR,
ÞUNGLYNDISLEGT OG
STRANGT AUGNARÁÐIÐ
ÁSAMT KYRRLÁTU FASI
HENNAR ÞAR SEM HÚN
SITUR í EINHVERJUM
HÁUM STAÐ, SEM ER
SKÝRINGIN Á ÞESSU ÖLLU
SAMAN. NEI, ÞAÐ ER EKKI
UNDARLEGT AÐ HÚN ER
LÁTIN VERA DÓMARI í
DEILUMÁLUM DÝRANNA
OG TEKUR SIG PRÝÐI-
LEGA ÚT MEÐ BÓK OG
GLERAUGU. ER HÚN EKKI
í SKJALDARMERKI LÆR-
DÓMSSETURS ÞEIRRA
NORÐANMANNA,
MENNTASKÓLANS Á AK-
UREYRI?

Ævar Pelersen.
Hér á íslandi verpir ekki nema ein
uglutegund, branduglan, og hún lætur
ekki mikið á sér bera og þeir eru líklega
fáir sem nokkru sinni hafa séð henni
bregða fyrir úti í náttúrunni. Stofninn er
heldur ekki stór að mati fuglafræðinga.
Þó varð vart við þessa uglu meira á
síðasta ári en löngum áður, því þá bárust
Náttúrufræðistofnun íslands margar
ábendingar frá fólki sem varð vart við
uglur og brátt varð Ijóst af hverju þetta
stafaði. Við Helgar-Tímamenn fórum
og ræddum við Ævar Petersen hjá
Náttúrufræðistofnun um þetta fyrirbæri
og gripum tækifærið til þess að spyrja
hann um ýmislegt annað sem uglur
varðar í leiðinni.
„Nú, það er þá kannski rétt að fara
fyrst fáeinum orðum um þessa einu
uglutegund sem hér verpir, brand-
ugluna," segir Ævar Petersen, „Brand-
uglan, sem á fræðimálinu heitir „Asio
Flammeus" er fremur nýr landnemi
meðal íslenskra fugla, því fyrsta hreiðrið
er talið hafa fundist árið 1912 í Vetleifs-
holtshverfi í Holtum á Suðurlandi. Snæ-
ugla varp einnig hérlendis til skamms
tíma, en hreiður hennar hafa ekki fund-
ist seinasta aldarfjórðung, svo vitað sé.
Branduglunnar fór þó ekki að gæta
hér að ráði sem varpfugls fyrr en á
áratugnum 1920-1930, en nú á tímum er
hún varpfugl á láglendi um land allt.
Víðast verpa þær strjált, eru algengastar
í Borgarfirði vestra, í Eyjafirði og í
ÞLngeyjarsýslum. Þó er langt frá því að
varpútbreiðslan sé nægilega vel þekkt.
Því eru allar ábendingar og upplýsingar
sem lesendur geta veitt með þökkum
þegnar.
Branduglur voru þekktar sem flæk-
ingar á íslandi, áður en þær fundust með
hreiður og líklega hafa þær orpið hér við
og við, þótt hreiður hafi ekki fundist fyrr
en 1912.
Má álykta að slíkt flakk eigi sér stað
enn þann dag í dag, þótt engin brandugla
merkt erlendis hafi náðst hér á landi.
Erlendar branduglur þekkjast ekki á'
annan hátt frá þeim íslensku, þar sem
litur og önnur útlitseinkenni eru svipuð. “
Þegar á tímum Eggerts Ólafssonar er
minnst á unglur sem flækinga hér á
landi, þótt biskup nokkur Pontoppidan
að nafni sem nokkru fyrr fór hér um
segði að hér fyndust engar uglur.“
En nú varð vart við óvenjumargar
uglur hér árið 1982?
„Já, þessi „ganga“ kom okkurmjög á
óvart. Eins og áður segir er erfitt að gera
greinarmun á íslenskum og erlendum
branduglum, því þær líta nær eins út og
því urðum við að ráða í það eftir öðrum
leiðum hvernig á þessu stóð.
■ Ekki er ofsögum sagt af alvarlegu yfirbragði uglunnar, enda er hún sögð djúpvitur,
hvort sem satt er eða ekki. En á það ekki við um margan manninn líka...
Á um tveimur vikum 1982 fengum við
óvenju mikið af tilkynningum um brand-
uglur, sem settust á skip í kring um
ísland og væri það ekki eðlilegt ástand,
hefði verið um íslenskar branduglur að
ræða. Á þessum tíma hafði átt verið
austlæg f alllangan tíma og í öðru lagi
henti þetta einmitt þegar branduglur frá
Skandinavíu eru í farflugi á leið til
suðlægari landa. Við þessi skilyrði hefur
fuglana hrakið hingað til lands í all
miklum mæli. Slíkt hefur vafalaust gerst
oftar en í þetta sinn. Þar mun skýringin
komin á þeim flækingum sem hér sáust
áður en þessi tegund byrjaði að verpa
hér. Þareð branduglur verpa á íslandi,
þarf hins vegar mikinn fjölda af fuglum
til þess að svona „ganga“ fáist greind,
svo ekki er víst að menn hafi alltaf orðið
varir við svipaðar og minni göngur
áður.“
Er mikið um þessa uglutegund í Skandi-
naviu?
„Já, og í fyrra var einmitt mjög gott
varp í Skandinavíu og mikið af ungum.
Því var mikið af branduglum á ferðinni,
þegar hausta tók. Þetta tvennt, austlægir
vindar og mikill fjöldi af uglum á
ferðinni á sama tíma, varð svo til þess að
við urðum hér varir við mikinn fjölda af
þessum fuglum.
„Já, margar þeirra settust á skip úti
og á flugi sýnast þær því mjög miklar. Þó
ber þess að geta að mikið af stæröinni er
fiður og undir fiðrinu er kroppurinn á
uglum ekki svo stór.
En svo eru líka til mjög litlar uglur,
t.d. „skopuglan", en hún hefur kontið
hingað nokkrum sinnum sem flækingur.
Hún er aðeins 15 sentintetrar á stærð."
Mörgum mun þykja skrýtið að snæugl-
an skuli ekki verpa hér lengur?
„Já, einkum þar sem snæuglur verpa
talsvert sunnar en ísland, en fyrir 10-12
árum tóku þær að verpa á Hjaltlands-
eyjum. Eins og áður er vikið að þá urpu
snæuglur hér í nokkra áratugi á þessari
öld, en hreiður hefur svo ekki fundist í
ein 25 ár. Þó sjást þær hér árlega og eru
það einkum stakir fuglar en ekki pör og
er þarna líklega um ungfuglá að ræða
sem komnir eru frá Grænlandi.
Þetta má þekkja á litnum. Fullorðinn
karlfugl snæuglu er alveg hvítur, en
kvenfuglinn er hvítur með dökkum rák-
um og það er ungfuglinn líka. Hjá
branduglum eru ungfuglarnir ákaflega
svipaðir fullorðnu fuglunum."
Hve margar branduglur skyldu vcra hér
á landi?
„Það er ekki mjög mikið og erfitt að
giska á þetta. Við vitum ekki mikið um
útbreiðslu og fjölda á einstökum
svæðum. Ég hugsa að varpparafjöldinn
sé á bilinu 100 til 200 og er það hið allra
mesta. Eggjafjöldinn er 4-7 egg, en ætíð
ræður hve margir ungar komast upp. í
meðalári má búast við að það verði ekki
nema 3-4 ungar.“
Hvernig eru uglur í viðkynningu, - eru
þær grimmar?
„Já, ef menn nálgast hreiðrið. Þær
renna sér þá að manni og smella með
vængjunum. Ekki ráðast þær þó beinlín-
is á menn, en til eru uglur sem það gera.
Þannig lenti einn frægasti fuglaljósmynd-
ari heims, Eric Hoski illa í þessu, en ugla
réðist á hann á Spáni og náði að rífa úr
honum annað augað. Þessari reynslu
segir hann frá í bók sem hann skrifaði og
heitir „An Eye for a Bird.“ Þannig má
sjá að þær láta ekki allar hlut sinn
mótþróalaust.
Við þökkum Ævari Petersen spjallið
og viljum koma því á framfæri til lesenda
að þeir geri honum eða þeim á Náttúru-
fræðistofnun aðvart, ef þeir vita um
ugluvarp. Að lokum er skylt að geta hér
um tímaritið „Bliki“, sem út kom í fyrsta
sinn í maí sl. ogfjallar um fugla. Það var
einmitt þar sem við sáum grein eftir
Ævar um brandugluna, sem varð kveikj-
an að þessu spjalli og auðvitað má finna
í „Blika“ fjölda annarra merkilegra
greina, sem bráðfróðlegt er að |esa.
AM
■ Ein branduglanna, sem bárust Náttúrufræðistofnun. (Ljósmynd Ævar Petersen).
fyrir ströndum íslands. Þær höfðu sest á
skip milli Færeyja og íslands og margar
undan norð-austurlandi, undan Vest-
fjörðum, Breiðafirði og Snæfellsnesi.
Einnig við Vestmannaeyjar. Nokkrum
dögum áður varð mjög mikið vart við
branduglur í norð-austur Skotlandi.
Líka í Færeyjum, þar sem þessi ugla
verpir alls ekki. Uglur munu ekki vera
mjög flugþolnir fuglar og enginn veit hve
margar kunna að hafa farist á leiðinni
eða drepist nokkru eftir að í land kom.
Það var greinilegt að uglurnar sem við
fengum í hendur - þær voru sjö- voru
illa á sig komnar.
Uglurnar reyndust ekki vera nema um
helmingurinn af þeirri þyngd sem þær
ættu að vera.
Má ætla að svona hópar flækingsugla
verði til þess að styrkja þann stofn sem
hér er fyrir?
„Um þetta er dálítið erfitt að segja.
Sá fjöldi brandugla sem við vitum að
kom í fyrra er um það bil 30 fuglar, en
það er auðvitað ekki nema brot af því
sem komið hefur. Enginn veit hve marg-
ar hafa farist, því ef þær hafa yfirleitt
verið í sama ástandi og þær sem hingað
komu, þá hafa margar drepist".
Hvernig eru skilyrði fyrir ugluna hér-
lendis?
„Þau eru ágæt. Þetta er fugl sem
■ Ekki vitum við hverrar tegundar þeir eru ugluungamir þama á myndinni, en
spekingslegir eru þeir þó.
verpir talsvert norðar en ísland í Skandi-
navíu, en þar verður hún líka að vera
farfugl, vegna þess hve erfitt er um
fæðuöflun að vetrarlagi. Hér er hins
vegar þó það gott loftslag að hér getur
hún allt árið náð í fæðu, smáfugla og
mýs. Það er líka þekkt með branduglu,
eins og fleiri uglutegundir, sem lifa á
smánagdýrum, að mjög er breytilegt á
milli ára hve mikið kemst upp af ungum.
Það er háð því fæðumagni sem til boða
stendur og ef eru svonefnd músaár, eins
og þekkjast hér á landi, komast margir
ungar á legg. Næsta ár geta ungar svo
orðið sárafáir."
Uglan mundi þá ekki gerast farfugl
hérlendis?
„Líklega ekki. Að vísu hefur ekki
verið merkt nægilega mikið af brandugl-
um hérna, til þess að þetta sé öruggt.
Víst er að hér eru branduglur að vetrin-
um, en spurningin er hvort hluti af
stofninum fari burt að vetrinum.
Okkur hefur tekist að merkja fáeina
tugi en það hve fuglinn býr strjált gerir
þetta að vonum örðugara. Við reynum
að merkja ungana í hreiðrum en uglan
verpir hér aðallega í mýrum og þar sem
er lágt víðikjarr eða annað kjarrlendi.
Það er hennar kjörlendi til varps.“
í ævintýrum búa uglur einkum á
hlöðuloftum og í trjám?
„Það eru þá einkum erlendar ugluteg-
undir, til dæmis „turnuglan", sem er
algeng í Evrópu. Hún er þekkt að því að
setjast að á kirkjuloftum og enn eru
aðrar uglur sem nátta sig í holum, til
dæmis í holum trjám eða á heyloftum.
Tegundir af uglum eru margar og í
Evrópu eru 13 tegundir. Sumar þessara
tegunda hafa flækst hingað og er ein
þeirra mjög lík branduglunni sem kemur
hér líklega árlega, en það er svokölluð
eyrugla. Þetta er fugl sem mjög margir
rugla saman við branduglu. Branduglan
hefur tvær smáar fjaðrir upp úr hausn-
um, sem minna á eyru. Eyruglan hefur
eins og nafnið bendir til líka slíkar
höfuðfjaðrir, en þær eru miklu stærri.
Þetta eru annars líkir fuglar og svipaðir
á stærð en standandi mælast þeir um 40
sentimetrar. Hér á landi hefur náðst
eyrugla, sem merkt hafði verið í
Svíþjóð.“
Hve stórar geta uglur orðið?
„Erlendis finnast miklu stærri uglur en
branduglan, til dæmis svokölluð „lapp-
ugla“ og einnig „úfur“, en báðar eru þær
geysilega stórar. Líklega geta þær orðið
70-80 sentimetrar. vængirnir éru breiðir,
— Á síðasta ári barst
mikill fjöldi af brand-
uglum yfir hafið frá
Skandinavíu til Islands,
flestar hraktar og að
dauða komnar. Við
ræðum við Ævar
Petersen um þetta
fyrirbrigði og sitthvað
annað sem snertir
þennan leyndardóms-
fulla fugl
i