Tíminn - 14.09.1988, Blaðsíða 9

Tíminn - 14.09.1988, Blaðsíða 9
Miðvikudagur 14. september 1988 Tíminn 9 VETTVANGUR Um verkefni á vegum Fjórðungssambands Norðlendinga Sú er venjan að fjórðungsþing marki helstu verkefni í starfsemi sambandsins. Megináhersla var lögð á könnun á áhrifum tilfærslu verkefna milli ríkis og sveitarfélaga miðað við fjárhag norðlenskra sveitarfélaga. Gerð var úttekt á stöðu mála um samruna sveitarfélaga að beiðni Sambands íslenskra sveitarfélaga, að því er varðaði Norðurland. f skrifstofu sambandsins var unnið að byggðalegri úttekt íbúaþróunar- innar á Norðurlandi, eins og venju- lega. Þegar húshitunarmálin voru efst á baugi gerði Fjórðungssam- band Norðlendinga glögga grein fyrir mismun á aðstöðu fólks varð- andi húshitunarkostnað eftir bú- setu í landinu. Pessi skýrsla var áhrifamikið innlegg í þessa um- ræðu. Unnið var að endurmótun til- lagna um tekjustofna sveitarfélaga og sérstaklega er varðar hlutverk Jöfnunarsjóðs. í skrifstofu sambandsins var gerð úttekt á dreifingu lánsloforða Húsnæðismálastofnunar ríkisins eftir búsetu þeirra er lánsloforðin fengu og hvert lánsloforðum er ráðstafað. Alltaf er verið að leita til sam- bandsins um ýmsar greinargerðir, t.d. í formi umsagna um frumvörp á Alþingi. í því sambandi má sérstaklega nefna hið viðamikla frumvarp um aðskilnað dómsvalds og umboðsstjórnar. Það virðist sjálfsagt að ríkisvald- ið komi til aðstoðar, m.a. með því að dreifa meir en nú er almennri þjónustu sýslumannsembætta, þannig að hún sé til staðar í hverjum bæ og á byggðasvæðum þar sem bæir eru ekki staðsettir. Það kostar bæði fé og vinnutap að þurfa að sækja einföldustu emb- ættisþjónustu um langan veg. Upp- bygging þjónustumiðstöðva í minna þéttbýli og í bæjum er nauðsynleg, þar sem fjarlægar stjórnsýslumiðstöðvar geta ekki sinnt daglegri þjónustu nógu nærri fólkinu, eins og það á kost á syðra. Auk þess sem hér er upptalið má nefna breytta útgáfu fréttabréfs, þar sem skýrt er frá málum sam- bandsins jafnharðan og þau eru á verkefnaskrá. Verkefnatilfærsla milli ríkis og sveitarfélaga Margir sveitarstjórnarmenn taka útreikningum verkefnaskipta- nefndar um kostnað af tilfærslu verkefna á milli ríkis og sveitarfé- laga með verulegri tortryggni. Ástæður til þessa eru margar og skulu þær að nokkru raktar hér. Efst er á blaði vonbrigðin vegna verkefnatilfærslunnar 1975 og þess samkomulags, sem gert var um tekjustofna Jöfnunarsjóðs sveitar- félaga. Á samráðsfundi stjórnar Sam- bands ísl. sveitarfélaga með ráð- herrum fyrri hluta árs 1984 korn útspil ríkisvaldsins. Þar kom fram hugmyndin um að færa einhliða til sveitarfélaganna allan kostnað ríkisins vegna skólaaksturs, gæslu í heimavistun og vegna mötuneyta í skólum. Boðað var til oddvita- fundar að Hrafnagili. Nú var sett á stofn nefnd til þess að undirbúa málið fyrir næsta fjórðungsþing. Nefndin naut sérstakrar aðstoðar Sturlu Kristjánssonar og aðstoð- armanna hans um allan undirbún- ing og málafylgju. Þetta fjórðungsþing að Reykjum var sögulegt um samskipti ríkis og sveitarfélaga. Þar kom einnig fram að Akureyrarbær hafði setið við skertan hlut varðandi uppgjör í skólakostnaði, miðað við Reykja- víkurborg. En það tókst að stöðva atlöguna um sinn. Það næsta, sem gerist, er í menntamálaráðherratíð Sverris Hermannssonar, er gerðar voru kröfur um að færa kostnað við skólaakstur, mötuneyti og gæslu yfir á sveitarfélögin bótalaust. Niðurstaðan varð sú að í stað þessa niðurskurðar ríkisútgjalda voru framlög til Jöfnunarsjóðs sveitar- félaga lækkuð um álíka fjárhæð. Það hefur komið í hlut Fjórð- ungssambands Norðlendinga að hafa forystu í þessurn málum. Athugasemdir við tillögur verkefnaskipta- nefndar Síðasta fjórðungsþing lagði á það áherslu, að áður en afstaða yrði tekin til tillagna verkefna- skiptanefndar væru fjárhagsleg áhrif könnuð. Við nánari athugun kom í ljós að þetta var ekki að ófyrirsynju. Verkefnaskiptanefnd byggir úr- tak sitt á áhrifum verkefnatilfærsl- unnar í 13 sveitarfélögum á land- inu, þar af eru tvö á Norðurlandi, þ.e. Dalvíkurbær og Aðaldæla- hreppur. Notaðar eru í útreikningi verðlagstölur frá 1985. Fjórðungssambandið snéri sér til Byggðastofnunar um að gera úttekt eftir sveitarsjóðsreikningum á Norðurlandi, að þvf er varðaði verkefnatilfærsluna. Síðan hefur af hálfu skrifstofu sambandsins verið unnið að því að sannreyna tölur og afla nýrra upplýsinga. Þetta reyndist miklu seinunnara verk en við héldum í upphafi, bæði var að hjá sveitarstjórnum voru ekki fyrir hendi handbærar upplýs- ingar og í ýmsum rekstrarstofnun- um sveitarfélaga voru þessar upp- lýsingar torfengnar. Niðurstaðan er nokkuð önnur en í fljótu bragði sýndist. íbúa- framlögin, sem eru hæst á hvern íbúa í fámennustu sveitarfélögun- um skapa óeðlilcgt ósamræmi á milli sveitarfélaga, sem eykur á ójöfnuð. Hlutur sveitarfélaga af millistærð og í minna þéttbýli er fyrir borð borinn í samanburði við minni sveitarfélög. Séu áhrif grunnskólaframlagsins úr Jöfnun- arsjóði sveitarfélaga skoðuð kemur í ljós að ríkissjóður sparar sér næstum jafnháa upphæð og sem þessu framlagi nemur, að því er varðar Norðurland. Varðandi til- færslu á stofnkostnaði til sveitarfé- laganna, vegna verkefnatilfærsl- unnar, er ljóst að hún verður miklu meiri í raun, þar sem stofnframlög ríkisins 1985 voru áætluð undir verðlagsþróun. í tillögum Fjórðungssambands Norðlendinga, sem voru kynntar norðlenskum sveitarstjórnar- mönnum á fundum víðsvegar um Norðurland, var lagt til að íbúa- framlögin verði felld niður, en heilsugæslan færð yfir á ríkið. Hins vegar verði grunnskólaframlög greidd úr Jöfnunarsjóði sveitarfé- laga, eins og tillögur verkefna- skiptanefndar gera ráð fyrir. Ástæður fyrir þessu eru þær, miðað við þá viðleitni að færa grunnskóla- kostnað til sveitarfélaga, að undan- skildum launum kennara, er eðli- legt að þessum kostnaði sé jafnað á milli sveitarfélaga í landinu. Heilsugæsla og sjúkrastofnanir eru víðast í landinu samofin starf- semi, bæði rekstrarlega og faglega séð. Sé þessi starfsemi færð til ríkisins og íbúaframlögin felld niður, verður hlutur miðlungssveit- arfélaganna leiðréttur, án þess að skerða stöðu minni sveitarfélag- anna. Þrátt fyrir þetta munu sveitarfé- lögin greiða af fé sínu úr Jöfnunar- sjóði sveitarfélaga 57% af tilfærslu- kostnaði við verkefnatilfærsluna. Ef reiknað er með þeirri tillögu, að sveitarfélögin önnuðust rekstur fræðsluskrifstofa og fræðsluráða, þ.m.t. sálfræðideildir, mundi hlut- ur sveitarfélaganna aukast í 70% af tilfærslukostnaði, sem greiddur væri af fé þeirra úr Jöfnunarsjóði sveitarfélaga. Endurmeta þarf starfshætti Jöfnunar- sjóðs sveitarfélaga Upphaflega hafði Jöfnunarsjóð- ur sveitarfélaga það hlutverk að jafna framfærslubyrði í landinu. Með tekjustofnalagabreytingum 1962 breytti sjóðurinn urn hlutverk og verður í senn jöfnunarsjóður tekna sveitarfélaga og gegnum- streymissjóður framlaga úr ríkis- sjóði, til að auka tekjur sveitarfé- laga með íbúaframlögum. Tekjur sjóðsins eru hluti söluskatts og tolltekna, auk tekna af landsút- svörum. Landsútsvörin eru eins konar útsvar af fyrirtækjum, sem starfa á landsvísu, og af viðskipta- fyrirtækjum ríkisins. í tillögum um breytta tekju- stofna sveitarfélaga er lögð áhersla á að sjóðurinn sinni jöfnunarhlut- verki fyrst og fremst og að landsút- svörin verði stóraukin til að standa undir þessu verkefni. Þessum sam- eiginlegu tekjum sveitarfélaganna verði varið til tekjujöfnunar og til að jafna kostnað vegna verkefná- tilfærslu milli ríkis og sveitarfélaga og til að stuðla að lausn stærri þjónustuverkefna á byrjunarstigi, þegar verkefnaþörfin er meiri en íbúafjöldinn stendur undir. Hluta þessa jöfnunarfjár verði einnig varið til að veita vaxtalaus lán til að standa undir stærri verk- efnum, sem ríkið hefði greitt stofn- framlög til, áður en til verkefnatil- færslu kemur. Það mun láta nærri að um 27%-28% af óskertum tekjum Jöfnunarsjóðs sveitarfé- laga væri hæfilegt starfsfé í þessu sambandi. Þetta eru um 600 millj., sem þýðir nær tvöföldun landsút- svaranna. Greiðslur ríkisins renni í sér- staka deild óháða jöfnunarhlut- verki sjóðsins. Þær miðist ekki við tekjustofna ríkisins, eins og nú er, enda er af því slæm reynsla. í stað þess komi einskonar ríkisútsvar, sem greiðist miðað við launaumsvif ríkisins. Þetta fé verði notað til greiðslu almennra íbúaframlaga að frádregnum sameiginlcgum út- gjöldum sveitarfélaga og framlög- um til samtaka sveitarfélaga. Með þessum hætti má tryggja áfram hið tvfþætta hlutverk Jöfn- unarsjóðs sveitarfélaga og koma sjóðnum út úr. þeim þrengingum, sem hann er í nú. Skerðing Jöfnunarsjóðsins nam í ár 46% af eðlilegum tekjumögu- leikum hans samkvæmt tekju- stofnalögum. Aðhæfing tekjustofna sveitarfélaga að stað- greiðslukerfinu Frá og með næsta ári verður hægt að samhæfa innheimtu stað- greiðsluútsvarsins, þannig að hvert sveitarfélag geti ákveðið sitt álagn- ingarhlutfall, þótt sami hundraðs- hluti verði notaður í innheimtu staðgreiðsluútsvarsins í öllu land- inu. Þetta þýðir í raun að allir greiða sama staðgreiðsluútsvar, hvað sem líður mismunandi álagn- ingu eftir sveitarfélögum. í þessum tillögum er gert ráð fyrir að aðstöðugjöldin verði felld niður og þar með áhrif ríkisins að mismuna atvinnugreinum vegna skattgreiðslu til sveitarfélaga. Gert er ráð fyrir að álagningarhlutfall miðist við brúttótekjur í atvinnu- rekstri og sé sami hundraðshluti í hverju sveitarfélagi. Viðinnheimtu verði fundið út meðalálagningar- hlutfall, sem notað verði við inn- heimtu, þótt hvert sveitarfélag fái í sinn hlut miðað við þann álagn- ingarstiga sem það hefur ákveðið. Með þessum hætti vinnst tvennt. í fyrsta lagi greiðir allur atvinnu- rekstur útsvar miðað við inn- heimtuhlutfall, hvar sem er í land- inu. í öðru lagi hafa öll sveitarfé- lögin jafna aðstöðu til að ákveða sína álagningu. Þetta er gífurlegt byggðamál. Þessu til viðbótar er lagt til að samræmdur verði álagningar- grundvöllur fasteigna í landinu eft- ir matsflokkum, þannig að álagn- ing fasteignaskatta á hliðstæðar eignir byggist á sama álagningar- grundvelli. Álagningarstigi verði sá sami á allar eignir í hverju sveitarfélagi, sem er á valdi hverrar sveitarstjórnar að ákveða. Fundinn verði út meðaltalsálagningarstigi við innheimtu, sem þýðir að allir fasteignaeigendur í landinu greiða almennan fasteignaskatt, miðað við samræmt álagningarhlutfall. Með þessum hætti er hægt að nýta sér kosti staðgreiðslukerfisins til að jafna skattbyrðina í landinu, án þess að skerða frelsi sveitarfé- laganna um að ákveða álagningu sína. Þessi aðhæfing að möguleikum staðgreiðslukerfisins útilokar ekki möguleika sveitarfélags til að leggja á þjónustugjöld ýmiss konar og innheimta álag á fasteignaskatta í þéttbýli, miðað við þá þjónustu sem það leggur fasteignaeigendum til. Leiðin framundan Það er ljóst að hefðbundin vinnubrögð duga ekki lengur. Á að erfa gömlu framleiðsluatvinnuveg- ina, draga saman báknið og láta gengi þeirra ráða ferð þjóðar- skútunnar? Þetta er í senn byggða- stefna og heilbrigð efnahagsstefna miðað við íslenskar þjóðfélagsað- stæður. Það er ljóst að þjónustubáknið á höfuðborgarsvæðinu sættir sig ekki við þau kjör, sem framleiðslan leggur á þjóðarborðið til skipt- anna. Niðurstaðan verður sú að leita verður nýrra leiða til að viðhalda lífskjörum, umfram nú- verandi getu þjóðarbúsins. Á tíunda áratugnum stendur baráttan um þriðju auðlind landsins. Ætlar landsbyggðin að standa hjá, þegar opnaðar verða gáttir erlends fjárstreymis til landsins, m.a. til uppbyggingar virkjana og til stóriðju í landinu? í þessum slag er þrátt fyrir allt von landsbyggðar til að rétta hlut sinn. Orðsnjall maður, sem ritaði Reykjavíkurbréf Morgunblaðsins hér fyrr á árunum, þegar ákveðin var stóriðja í Straumsvík, sagði að fyrst mundu hlutirnir gerast í Reykjavík og síðar í öðrum lands- hlutum. Svo virðist sem ekki sé nóg gert á höfuðborgarsvæðinu, enn á að bæta við í Straumsvík og halda áfram með Þjórsárvirkjanir, þrátt fyrir skýlausan vilja Alþingis að næst sé komin röðin að virkjun- umí Fljótsdal. Tíundi aratugurinn verður tími opnunar íslands fyrir erlendu fjármagnsstreymi og með aðild landsins að erlendum stórmörkuð- um. Landsbyggðarmenn verða að aðlaga sig nýjum þjóðfélagsháttum og átta sig á hvaða verklag hentar hverju sinni. í stað úreltra vinnubragða verð- ur að sækja fram til jafnræðis og laða til landsbyggðarinnar áhættu- fjármagn til að nýta landskosti á borð við það, sem best gerist. Þetta fæst ekki með suðurgöngum, held- ur með vaskri sveit forystumanna, sem tekur á viðfangsefnum réttum tökum og hættir að horfa upp á. almættið syðra og fer sínar eigin leiðir.

x

Tíminn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.