Tíminn - 02.07.1992, Blaðsíða 8

8 Tíminn
Fimmtudagur 2. júlí 1992
■ 1 MINNING
Jónatansson
Gísli
Laugardaginn 27. júní fór ffam útför
Gísla Jónatanssonar í Naustavík í
Kirkjubólshreppi á Ströndum.
Þó Gísli væri hvorki borinn til auðs né
valda, stendur hann mér fyrir hugskots-
sjónum sem ein af hetjum hversdags-
lífsins. Þess vegna langar mig til að
minnast hans með nokkrum orðum.
Gísli var feddur á Smáhömrum í
Kirkjubólshreppi, 29. júní 1904 og
skord aðeins 10 daga á að ná 88 ára
aldri. Foreldrar hans voru Jónatan
Ámason og Þuríður Guðmundsdóttir,
er bjuggu um 13 ára skeið í hús-
mennsku á Smáhömrum. Var Jónatan
formaður á bátum Bjöms bónda Hall-
dórssonar, sem hafði mikil búskapar-
umsvif til lands og sjávar. Á þeim dögum
var mannmargt á Smáhömmm, oft yfir
20 manns á staðnum, þar sem var sam-
býli þriggja kynslóða, bama, fúllorðinna
og gamalmenna, þannig að bömin vom
í góðum tengslum við eidra fólkið og
nutu þau þess á margan hátt, Ld. var
mikið sungið af vísum og ættjarðarljóð-
um. En einkum vom Gísla minnisstæð-
ar stundimar þegar safhast var saman
kringum Vigdísi Bjömsdóttur, móður
húsbóndans, til að hlýða á sögur og æv-
intýri.
En auðvitað var ekki alltaf hægt að
leika sér eða hlusta á sögur. Allir urðu að
vinna og bömin líka. Þau gátu farið
sendiferðir, smalað, grindað mó og sótt
eldivið og þannig tekið á ýmsan hátt
þátt í bústörfúnum. Þá gafst og gott
tækiferi til að fylgjast með bátunum,
sem sigldu hlaðnir að landi utan af mið-
unum á Steingrímsfirði og Húnaflóa. Þá
tók við aðgerð á fiskinum, söltun og síð-
an sólþurrkun. Einnig var mikið verkað
afharðfiski íþurrkhjöllum. Gísli fylgdist
vel með öllu þessu, lærði handbrögðin
og gerði sjómennskuna síðar að ævi-
starfi sínu.
Þannig var umhverfið þar sem Gísli
mótaðist og sleit bamsskónum. En 10
áia gömlum var honum komið fyrir hjá
vandalausum og átti hann þá að vera
snúningadrengur hjá Karli Þórðarsyni í
Hlíð og sitja hjá kvíaám um sumarið.
Þótti honum gott til þess að hugsa að
geta nú byrjað að vinna fyrir sér, þó ekki
Naustavík
væri nema yfir sumarið, og létta þannig
undir með foreldmm sínum. En þegar
hann kvaddi mömmu sína, sem hafði
fylgt honum uppeftir, fannst honum
ekki neinn frægðarljómi yfír þessari
breytingu.
Eftir fermingu réðst Gísli sem vinnu-
maður að Heiðarbæ til Guðjóns Hjálm-
arssonar. Seinna árið, sem hann var þar,
var hann sendur til sjóróðra vestur að
Djúpi, eins og algengt var á þeim tíma.
En erfitt líf hefur það verið óhörðnuð-
um unglingi. Og brátt kom að því, að
Gísli vildi ekki vera lengur í vinnu-
mennsku hjá vandalausum, enda var
kaup vinnumanna mjög lágt og firjáls-
ræði lítið. Lék honum því hugur á að
verða lausamaður og ráðstafa kaupinu
sínu sjálfúr. En það var ekki auðsótt mál,
þótt einkennilegt kunni að virðast nú.
Tvennt kom í veg fyrirað vilji hans næði
fram að ganga í þessum efhum. Annað
var, að lausamennskubréf var afar dýrt,
voru jafnvel dæmi um að árskaup
vinnumanns hrökk varla fyrir einu bréfi.
Hitt var, að Gísli var ekki nógu gamall til
að öðlast slíka pappíra. Ákvað hann þá
að flytja til foreldra sinna, er bjuggu um
þær mundir í Ormstanganum á Kirkju-
bóli, og láta þá njóta vinnu sinnar.
Gísli hélt áfram sjóróðrum við Djúp
næstu árin, eins og Runólfur bróðir
hans og Jónatan Ámason faðir þeirra,
sem Gísli taldi að ferið hefði vestur
þeirra erinda í 50 ár, venjulega um
páska. Þessar Djúpferðir voru langar og
erfiðar og sennilega hafe þær orðið Gísla
hvatning til þess að eignast bát og gera
hann út á heimaslóðum. Nema það sýn-
ir áræði hjá 18 ára unglingi að kaupa
skektu og gerast formaður. Þessi bátur
hlaut nafniðÆskan og kom nýsmíðað-
ur frá Noregi. Byggingarlagið var
óvenjulegt að því leyti að borðin voru
breið og aðeins þrjú í hvorri síðu. Þetta
var happafleyta, sem svo vel fiskaðist á,
að Gísli taldi sig hafe fengið kaupverðið
borgað fjórfelt um haustið. í íyrstu reri
faðir hans með honum, en síðar tók
Runólfur bróðir hans við og entist
þeirra samvinna í marga áratugi.
Sama árið og Gísli keypti Æskuna,
1922, flutti hann með foreldrum sínum
og Kristjönu systur sinni að Heydalsá og
settust þau að í gamalli verbúð í Nausta-
víkinni. Þama kom Gísli sér upp að-
stöðu til að verka saltfisk. En jafnframt
sjósókninni hafði hann nokkrar kindur
sér til lífsframferis. Árið 1939 keyptu
bræðumir trillu, er þeir nefndu Freyju
og bar tæp tvö tonn. Gátu þeir þá sótt
lengra út á flóann, þar sem var meiri
veiðivoa
Þótt gamla verbúðin hefði verið lag-
ferð á sínum tíma, reyndist hún léleg
vistarvera þegar tíí lengdar lét Fékk
Gísli þá spildu úr Heydalsárlandi og
stofnaði nýbýli. Byggði hann síðan
timburhús á steinkjallara sumarið 1944
á fallegu bæjarstæði skammt frá gamla
bústaðnum. Var Gísli Heydalsárbóndan-
um, Guðbrandi Bjömssyni föður mín-
um, innilega þakklátur fýrir að þessi við-
leitni til nýbýlastofnunar hafði náð fram
að ganga fyrir atbeina hans og fannst
hann standa í þakkarskuld við Guð-
brand æ síðan. Ávallt stóð og hjálp
þeirra Naustavíkurbræðra til boða er
þeir Heydalsárfeðgar settu ofan bát sinn
Svaninn, eða hífðu hann upp á gang-
spili, sem var erfitt fyrir faa menn, þar
sem um fjögurra manna trillu var að
ræða. Þá var og ágæt samvinna milli
heimilanna með smalamennskur og
fleira. Er mér minnisstætt, hve sprett-
harður Gísli var á yngri árum þegar
hlaupa þurfti fyrir kindur, sem stukku
út úr fjárhópnum, er smalað var til rún-
ings.
Eftír fjárskiptin vegna mæðiveikinnar
1947 endumýjaði Gísli ekki fjárstofn
sinn nema að litlu leyti, tók aðeins 6
lömb til ásetnings. Hugsaði hann sér þá
að lifa svo til eingöngu af fiskveiðum.
Það kom sér því afar illa fyrir hann eins
og fleiri, er fiskur lagðist frá Húnaflóa og
innfjörðum hans föum ámm seinna.
Var þá ekki um annað að ræða en fara að
heiman og leita fyrir sér eftir atvinnu.
Vann hann næstu vetur fyrir sunnan, en
kom heim á sumrin og heyjaði í Nausta-
víkinni á túnum þeim, sem hann hafði
ræktað þar. Ekki skorti kaupendur að
heyjunum, því að margir Hólmvíkingar
bjuggu þá bæði með kýr og kindur.
Kristjana systir hans vann lengi að hey-
skapnum með honum og vom þau þá
tvö eftir, því að foreldrar þeirra vom
dánir, sem og Runólfúr bróðir þeirra.
Auðheyrt var á Gísla, að hann fór ekki
suður nema af illri nauðsyn. Þegar fisk-
urinn hvarf var ekkert við að vera leng-
ur. En hugurinn var alltaf heima í
Túngusveitinni, þar sem var kærasti
bletturinn á jörðinni, Naustavíkin hans.
Eftir að Kristjana systir Gísla dó, hætti
hann suðurferðum og bjó einsamall í
Naustavíkinni síðustu áratugi ævi sinn-
ar. Þykir mér hann hafa sýnt með þeirri
tilhögun mikla hetjulund, sem aðeins
er á farra manna feri. En það var fjarri
honum að telja sig vera að drýgja ein-
hveija dáð, þó hann þráaðist við að yfir-
gefa átthagana, því að þar naut hann sín
best og vildi helst vera. Sveitungamir
vom honum og velviljaðir, leiddu til
hans rafmagn og síma og síðast öryggis-
hnapp og litu til með honum.
Þessum langa einvemtíma varði hann
síður en svo til ónýtis, því nú gafst hon-
um gott næði til að rita niður endur-
minningar sínar, og stytti sú iðja hon-
um stundimar í ellinni og veittí honum
ómælda ánægju. Margir þessara minn-
ingaþátta hafa birst á undanfömum ár-
um í Strandapóstinum. Sjálfur vildi
Gísli sem minnst gera úr þessari iðju
sinni og fann þar til vanmáttar sökum
menntunarskorts og taldi skrif sín því
ófúllkomin. Ýmsir urðu þá til að minna
hann á, að það væri innihaldið, frásagn-
arefnið, sem skipti mestu máli en ekki
umbúðimar eða stílsmátinn, sem alltaf
mætti slípa. En satt var það, að Gísli
Gunnvör Braga Sigurðardóttir
Á björtum og heitum sumardegi í
Uppsölum berst mér andlátsfregn
Gunnvarar Braga. Mér varð hugsað
til annars sólríks sumardags í Kópa-
vogi fyrir tæpum fimm árum, þegar
Gunnvör fagnaði sextugsafmæli
sínu í fjölmennum hópi fjölskyldu,
vina og samstarfsmanna. Hún var þá
eins og lengstum endranær geisl-
andi af gleði og þrótti. Ekki hafði ég
ætlað annað en ég myndi heilsa
henni með þvílíku yfirbragði þegar
ég kæmi aftur heim eftir alllanga
útivist. En nú fer á aðra lund. Og í
svip finnst mér stór hluti af sál Ut-
varpsins, eins og ég hef þekkt þar til
innan dyra um margra ára skeið, sé
þaðan á braut.
Á fjölmennum vinnustað kynnist
fólk yfirleitt takmarkað. Það á skipti
í starfinu, oftast sem betur fer þægi-
leg og misfellulítil, en þar er sjaldn-
ast um andlegt samneyti í eiginleg-
um skilningi að ræða. Fáeinir sam-
starfsmenn skera sig þó úr. Þetta
fólk hefur þann persónuleika og gef-
ur svo mikið af sjálfú sér, að okkur
finnst við þekkja það mun betur og
nánar en aðra samverkamenn sem
við umgöngumst álíka mikið. Svo
var um Gunnvöru Braga. Fáir
menn, sem ég kynntist í starfi hjá
Ríkisútvarpinu, hafa orðið mér svo
hugstæðir sem hún.
Leiðir okkar lágu saman á Skúla-
götu 4 fyrir tæpum átján árum,
haustið 1974. Hún hafði þá ekki alls
fyrir löngu tekið við starfi dagskrár-
fúlltrúa sem hafði umsjón barna- og
unglingaefnis á sinni könnu. Var
hún fyrsti starfsmaður Útvarpsins
sem ráðinn var gagngert til að sinna
þeirri mikilsverðu grein dagskrár-
innar. Áður höfðu starfsmenn séð
um barnaefnið ásamt öðru, lengst af
Baldur Pálmason. Það haust sem
hér um ræðir hafði ég verið settur
til að leysa Hjört Pálsson dagskrár-
stjóra af í ársleyfi hans. Eitt það
fyrsta sem ég gerði var að ræða við
Gunnvöru til að kynna mér stöðu
mála á hennar vettvangi. Æ síðan
töluðum við mikið saman. Við höfð-
um bæði mikinn áhuga á því að
flytja börnum listrænar og þroska-
vænlegar sögur í dagskránni. Gunn-
vör skildi vel nauðsyn þess að bjóða
ungum hlustendum ekki upp á ann-
að en sögur sem að allri gerð stæð-
ust strangar kröfur, vel samdar, í
vönduðum þýðingum og góðum
flutningi. Svo fór að barnadeildin
undir hennar stjórn varð sá aðili
sem mest og best kom eiginlegum
barnabókmenntum, einkum þýdd-
um úrvalssögum, á framfæri við ís-
lenskan almenning. Með örfáum
undantekningum sinntu bókaforlög
því hlutverki lítið og er nú svo kom-
ið að aðeins eitt forlag í landinu
leggur nokkra rækt við það. Fram-
lag Ríkisútvarpsins á þessu sviði hef-
ur því verið mjög þungt á metunum.
Síðasta bréf mitt til Gunnvarar
varðaði einmitt þetta atriði. Og ég
hét henni því að hafa augun opin
hér í Svíþjóð gagnvart góðum
barna- og unglingasögum sem
kynnu að henta í dagskrána. Úr
þeirri athugun hefur að vísu ekki
komið neitt ennþá, en mér finnst ég
skulda minningu hennar það að
standa við fyrirheitið. Vonandi mun
forráðamenn hjá Ríkisútvarpinu í
framtíðinni hvorki skorta áhuga né
metnað á þessu sviði og halda svo
áfram því ræktunarstarfi sem Gunn-
vör sinnti svo vel.
Ég þekki lítt til æviferils Gunnvar-
ar Braga í einstökum þáttum. Ég
vissi að sjálfsögðu strax að hún var
dóttir hins gáfaða mælskumanns og
skálds, Sigurðar Einarssonar. Hjá
honum hefur hún numið virðingu
fyrir orðsins list, svipmikið tungu-
tak og færni í meðferð móðurmáls-
ins sem einkenndi hana. Sigurður
var einn af fyrstu starfsmönnum
Ríkisútvarpsins, annálaður frétta-
maður og fyrirlesari sem náði at-
hygli þjóðarinnar flestum betur.
Konum kynntist ég aldrei persónu-
lega, en er í minni seiðmagnaður
flutningur hans í útvarpinu á seinni
árum sínum, erindi, sögur og eigin
kvæði.
Vera má að tengsl föðurins við Rík-
isútvarpið hafi orðið til þess að
Gunnvör sótti þangað á miðjum
aldri. Hún átti þá mikla sögu að baki
og hafði áreiðanlega reynt ýmis
boðaföll í lífi sínu. Hún átti stóra
fjölskyldu sem engum duldist að var
henni einkar kær. Öll reynsla henn-
ar, gleðistundir og andstreymi,
mannþekking og samúð með hinum
veika reyr — allt gerði þetta henni
auðvelt að finna leiðina til barna í
starfi sínu. Hún safnaði um sig
ungu fólki til dagskrárgerðar, var
því í senn leiðbeinandi, félagi og
móðir. Hún hafði bersýnilega mjög
gaman af að lifa og lét ekkert spilla
lífsgleði sinni. Þegar á móti blés
vildi hún helst hverfa til þess sem
gladdi lundina og hressti andann og
una samvistum við þá sem henni
þótti vænst um. í skammdeginu
þótti henni gott að taka sér frí og
hverfa með manni sínum til suð-
rænna stranda.
Það er oft sagt að maður komi í
manns stað. Þá er átt við að hlut-
verki einstaklingsins í þjóðfélaginu
verði sinnt af einhverjum öðrum,
þótt hann sjálfur hverfi. Þetta liggur
í hlutarins eðli. En örlát, hlý og
skemmtileg manneskja, sem maður
kynnist í starfi sínu, er gjöf sem eng-
inn og ekkert getur komið í staðinn
fyrir. Það verður vissulega allt
snauðara á Efstaleiti þegar ég kem
þangað næst og sæti Gunnvarar
stendur autt. En það sem var lifir
áfram innra með okkur. Gunnvör
Braga þurfti ekki að þola þungbæra
elli. Við getum minnst hennar eins
og hún var svo oft, hress og glöð í
hópi vina sinna. Sú minning verður
aldrei frá okkur tekin.
Gunnar Stefánsson
hafði ekki af langri skólagöngu að státa,
þótt bama- og unglingaskóli væri í
sveitinni. Námsdvöl Gísla í Heydalsár-
skólanum varð skemmri en til stóð,
vegna veikinda hans, og fermingarárið
hans 1918, frostaveturinn mikla, varð
að fella niður kennslu vegna kulda og
eldsneytisskorts.
Ég fann á samtölum við Gísla, að hann
taldi sig hafa farið mikils á mis, að njóta
ekki lengri skólagöngu en raun varð á.
Og vissulega hefði hann getað lært, því
að hann var fróðleiksfús og stálminnug-
ur. Átti hann ekki langt að sækja það, því
að móðir hans, Þuríður Guðmunds-
dóttir frá Miðdalsgröf, var gædd sömu
hæfileikum í ríkum mæli og svo mikill
ættfræðingur, að háskólamönnum og
prófessorum þótti akkur í bréfaviðskipt-
um við hana til þess að fa svör við spum-
ingum í þeim fræðum.
Þótt Gísli Jónatansson feri þannig að
miklu leytí á mis við skólagöngu, var
hann eigi að síður sjálfmenntaður í rík-
um mæli og vel lesinn í íslenskum bók-
menntum. Sjálfur var hann og hag-
mæltur og flutti áður fyrr frumort ljóð á
ungmennafélagsfundum, sem athygli
vöktu.
Eitt af því, sem Gísli hafði löngun til að
læra, var teiknua En þess átti hann
engan kost En það lýsir áhuga hans á
greininni, að komungur að aldri teikn-
aði hann alla bæi Túngusveitar, þannig
að menn hafa hugmynd um útlit þeirra,
þótt nú séu þeir horfnir af sjónarsvið-
inu. Þannig hefur þessi tómstundaiðja
hans fengið menningarsögulegt gildi í
rás tímans. En svipað má reyndar segja
um margar ritsmíðar hans, td. þar sem
hann gerir grein fyrir þeirri breytingu,
sem verður á búskaparháttum manna
og sjósókn bænda leggst af í Kirkjubóls-
hreppi eins og víðar gerist
Það var gaman að heimsækja Gísla og
spjalla við hann. Þar var allt í röð og
reglu utan húss og innan, því snyrti-
mennskan entist honum langa ævi.
Umræðuefhi var óþrjótandi og gat snert
jöfnum höndum bókmenntir, sögu eða
stjómmál og daglegt líf. Hann var vel
máli farinn og hafði mikinn orðaforða.
Athyglisgáfa hans var vakandi og setti
hann hiklaust fram skoðanir sínar og
tilgátur í ræðu og riti. Hann ferði oft í
tal ömefni í túninu hans, eins og
Mannshöfði og Þrælavirki. Tilgáta hans
var sú, að upphaflega hefði nafn höfðans
verið Manshöfði og hann kenndur við
ófijálsan mann og þannig í tengslum
við Þrælavirki á einhvem hátt, þótt sú
saga hafi glatast Svona athugasemdir
frá ómenntuðum alþýðumanni og ein-
yrkja koma skemmtilega á óvart
Fýrst minnist ég Gísla er hannkom til
mín fyrir 64 árum á Sjúkrahús ísafiarð-
ar og ferði mér kökukassa frá móður
minni, Ragnheiði Guðmundsdóttur á
Heydalsá. Hann var þá um tvítugt í
meðallagi hár, en grannur, dökkhærður
og prúðmannlegur. Þessi minning hef-
ur lengi yljað mér.
Síðasti samfúndur okkar Gísla var þeg-
ar ég og kona mín heimsóttum hann nú
á hvítasunnudag, fóum dögum áður en
hann dó. Þá var hann fyrir alllöngu orð-
inn hvítur fyrir hærum og kvartaði um
þrautir í annarri mjöðminni. En að
öðm leyti var hann sæmilega hress og
var mjög þakklátur fyrir að halda bæði
sjón og heym, kominn hátt á níræðis-
aldur. Hann var fallegt gamalmenni og
glaður í bragði þennan dag og lék við
hvem sinn fingur, enda var og í heim-
sókn hjá honum Ásthildur Aðalsteins-
dóttir, systurdóttir hans, og fleiri úr fjöl-
skyldu hennar. En Ásthildur heíúr alla
tíð stutt þennan fiænda sinn með ráð-
um og dáð, þótt hún búi í fjarlægum
landshluta.
Þar sem Gísli var hressari en hann
hafði lengi verið áður, kom skyndilegt
fráfall hans nokkuð á óvart Hann mun
hafa dáið í svefni og þannig er gömium
gott að kveðja heiminn. Föt hans vom
samanbrotin við rúmið af sömu
snyrtimennsku og hann hafði tileink-
að sér alla tíð. Það var engin óreiða í
hans lífi. Hans draumur um veraldar-
gæði var sá einn, að fa að lifa til hinsta
dags í heimasveit sinni. Tækist það,
vom allar óskir uppfylltar og lífsham-
ingja fengin í þeim mæli, að við hana
var engu hægt að bæta. Við samferða-
mennimir höfum mikið að þakka og
biðjum Guð að blessa minningu Gísla
Jónatanssonar.
Tbrfi Guðbrandsson