Tíminn - 11.11.1994, Blaðsíða 6

ffintitfn
Föstudagur 11. nóvember 1994
Nýr ryðsveppur
skemmir gljávíði
Ný tegund af ryösveppi hefur
stórskemmt gljávíbilimgeröi í
Hornafiröi undanfarin tvö
sumur og er taliö líkiegt aö
hann breiöist út til annarra
svæöa á næstu árum. Þetta er
talsvert áfall fyrir garöeigend-
ur, enda er gljávíöir vinsæll
garörunni hér á landi.
Frá þessu er sagt í fréttabréfi
Rannsóknarstofnunar landbún-
aðarins, plöntusjúkdómadeild,
frá því í október. í bréfinu er af
þessu tilefni nokkur fróöleikur
um ryösveppi og víöi. Ryö-
sveppir eru ættbálkur innan ba-
síðusveppa og eru þeir allir
sníkjusveppir á plöntum. Á ís-
lenskum víðitegundum hefur
hingaö til aðeins veriö um eina
tegund ryðsveppa aö ræöa, en á
þessu hausti greindist hér á
landi nýr ryðsveppur í fyrsta
sinn. Sveppurinn víxlar á milli
lerkis og gljávíðis, en viröist
geta lifaö eingöngu af víöinum,
ef lerki er ekki til staðar. Enn
sem komið er hafa aöeins fund-
ist hér sumargró sveppsins, en
þau eru auöþekkjanleg vegna af-
langrar lögunar og af því aö á
mörg þeirra vantar gadda á ann-
an endann, en gró annarra ryö-
sveppa eru alsett göddum. Enn-
þá hefur ekki spurst til svepps-
ins annars staöar á landinu en í
Hornafiröi og hann hefur ekki
fundist á lerki.
Gljávíöir er vinsæll garðrunni
hér á landi. Hann ber gljáandi
dökkgræn blöð og endurnýjar
sig vel eftir klippingu. Vinsældir
hans byggja þó ekki síst á því
hversu heilbrigður og laus viö
óþrif hann hefur verið. Yfirleitt
hefur því ekki verið þörf á að
úöa hann, eins og oft er tilfellið
meö aörar víöitegundir. Breiðist
sveppurinn um landiö, verður

I í fe ■ < i •
M%: • * ■'ii .
• •
Éf!
i';V’

Ný vá steöjar nú aö gljávíöi á Islandi.
hér breyting á. Nauösynlegt er
aö úða gegn sveppnum einu
sinni eða oftar á sumri, en ár-
angurinn er engan veginn
tryggöur. Það er því ljóst aö
ræktun gljávíöis verður erfiðari
og áfallasamari hér eftir en
hingað til.
Ekki er ljóst hvernig ryð-
sveppurinn barst hingað til
lands eöa hvers vegna hann
kom fyrst fram í Hornafirði. Tal-
iö er hugsanlegt aö gró hans
hafi fokið til íslands yfir hafið,
t.d. frá Skotlandi. Farfuglar gætu
einnig hafa boriö smitefni meö
sér eða það borist meö innflutt-
um plöntum. ■
Halastjörnur
I. Halastjörnur komast auöveldlega á
forsíöur dagblaða. Skemmst er aö minn-
ast Shoemaker-Levy 9, sem rakst nýver-
ið á Júpíter, og mikiö var um aö vera
þegar Halley-halastjarnan fór um innri
hluta sólkerfisins 1985-1986. Hala-
stjörnur og loftsteinar („stjörnuhröp")
eru svo hraöfara miöaö viö reikistjörnur
og fastastjörnur himinhvelsins, aö ekki
skal undrast hve mikla athygli fyrirbær-
in vekja. íslenskir annálar frá 1150-1400
segja ellefu sinnum frá halastjörnukom-
um.
II. Líklega eru til þúsundir hala-
stjarna í sólkerfinu innan viö braut ystu
reikistjörnunnar, Plútós, en þar aö auki
efni í margar aörar utan viö þá braut, í
ystu myrkrum sólkerfisins. Halastjörnur
eru allar taldar svipaöar: samsafn fros-
inna lofttegunda (t.d. vetnis, metans,
koldíoxíös), venjulegs íss, ryks (t.d. kís-
ils, kolefnis, bergmylsnu) og grjótmuln-
ings. Þær eru því eins konar risastórir
„óhreinir snjóboltar", 100 metrar til 10
eöa 15 km í þvermál. Talið er aö þarna
fari leifar ytra hluta þess efnismakkar
sem sólkerfiö myndaðist úr fyrir 4000-
5000 miíljónum ára. Flestir halastjörnu-
kjarnar ganga eftir sporbaugum um sól-
ina, óralangt frá henni og veröa aldrei
aö fallegum halastjörnum. Allmargir
dragast þó inn í innri hluta sólkerfisins,
einkum fyrir tilstuölan togkrafta frá
reikistjörnunum.
UM-
HVERFI
Ari Trausti
Guömundsson
jaröeölisfræöingur
Ummerki eftir sprenginguna sem fylgdi halastjörnubrotinu (eöa loftsteininum) er lenti í Tunguska 1908.
III. Ef halastjörnukjarni nær á nýjan
sporbaug nálægt sólinni, hitnar hann
og veröur fyrir annarri geislun frá
henni, auk þess sem flaumur rafhlaö-
inna agna frá sólu lendir á kjarnanum.
Brátt tekur ísinn aö gufa upp og rykið aö
losna, og lýsir af hvoru tveggja. Smám
saman verður örþunnur halinn margra
milljóna kílómetra langur, en sjálfur
kjarninn sést sem lýsandi hnöttur, æ
bjartari þeim mun nær sólu sem dregur.
Eftir aö hafa skotist hálfhring um sólina
missir kjaminn smám saman glæsileik-
ann, er fjær dregur hitagjafanum. Rýrn-
andi halastjarnan hverfur svo út í ytri
hluta sólkerfisins á lokaöri braut sinni
(kemur aftur nálægt sólu síöar) eöa þá,
ef brautin er opin, slöngvast út úr sól-
kerfinu. Halley- halastjarnan er gott
dæmi um stóra halastjörnu á lokaðri
braut. Umferöartími hennar um sólina
er 76 ár og er kjarninn um 15 km langur
og 8 km breiöur. Vitaö er um Halley allt
aftur til 240 f.Kr. og er enn efni í kjarn-
anum til margra hringferöa.
IV. Sumar halastjörnur endast lengi,
en aörar skemur og er þá átt viö hala-
stjörnur sem splundrast vegna hraöferö-
ar nálægt þungum plánetunum eöa sól-
inni. Þannig fór fyrir halastjörnunni
West og auövitaö einnig Shoemaker-
Levy 9 áöur en hún skall á Júpíter. Ein-
staka halastjarna endar daga sína ein-
mitt í slíkum árekstri. Þaö eru því ekki
bara stórir loftsteinar eöa smástirni
(hvom tveggja úr bergi og/eöa málm-
um) er geta skaðað lífríki jarðar, heldur
og halastjörnur. Líklega hafa nokkrar
slíkar rekist á jöröina í ármilljónanna
rás, en síðast kann þaö aö hafa gerst í
Síberíu áriö 1908 í grennd viö Tung-
uska. Þá varö mikil sprenging og ljósa-
gangur á afskekktu skóglendi. Skógur-
inn féll á mörg hundmö ferkílómetra
svæöi. Engar leifar loftsteins fundust og
menn því oft talið halastjörnubrot hafa
valdiö eyöingunni. ■