Tíminn - 20.03.1996, Blaðsíða 8

8 fffWlWW Mibvikudagur 20. mars 1996
Austurevrópskir gybingar koma til jaffa á þribja áratugi: nýja ríkib varb um margt öbruvísi en Herzl hafbi vœnst.
Herzl og rætur
ísraels hins nýja
Herzl 1896: draumur um þýskumcelandi gybingaríki.
.febrúar 1896, fyrir
100 árum, kom út í
Vínarborg, sem þá var
höfubborg keisara- og konungs-
ríkisins Austurríkis-Ungverja-
lands, bók eba bæklingur (tæp-
lega 90 síbur) undir titlinum
Der Judenstaat (Gybingaríkib).
Sumra mál er ab meb útkomu
þess rits hafi verib stigib fyrsta
skrefib á þeirri braut, er leiddi
til stofnunar ísraelsrtkis hins
nýja.
Höfundur áminnsts bæklings
hét Theodor Herzl, þá 36 ára ab
aldri, löglæröur og sýslaöi viö
blaöamennsku og önnur ritstörf.
Hann var fæddur í Búdapest og
voru foreldrar hans gyöingar, efn-
uö vel og ekki mjög fastheldin á
siö feöranna. Framan af ævi var
Herzl sjálfur áhugalaus um gyö-
ingasiö. Hann var þá í flestu
dæmigeröur ungur menntamaöur,
eins og þeir geröust þá í Evrópu,
t.d. þjóöernissinni. Og þjóöernis-
hyggja hans var þýsk.
Gyðingahatur í heibnum
dómi
Því fór fjarri aö þjóöernishyggja
væ'ri ný af nálinni í Evrópu. En 19.
öldin var þar í álfu tími mikilla
breytinga og þenslu á flestum
sviöum, efnislegum og andlegum.
Flest var tekiö til endurathugunar
og skilgreint af miklum móöi og
fræöilegur gmnnur byggöur undir
ýmislegt sem til þessa haföi veriö
alveg eöa aö mestu án hans. Þar
meö hækkaöi margt í áliti bæöi
hjá menntamönnum og almenn-
ingi. Þjóöernishyggjan var þar á
meöal.
Andúö á gyöingum, sem á síöari
hluta aldarinnar var fariö aö kalla
antisemítisma, færöist í vöxt jafn-
framt þjóöernishyggjunni. Sú til-
hneiging var ekíd ný frekar en
þjóöernishyggjan. Nokkub er um
ab kristninni sé kennt um upphaf
gyöingahaturs í Evrópu/Miöjarö-
arhafslöndum, á þeim forsendum
aö í guðspjöllunum sé gybingum
kennt um líflát Krists. Þaö er hæp-
iö. Verulegrar andúðar á gyöing-
Theodor Herzl stuölaöi
aö vexti síonismans,
gyöversks afbrigöis af
19. aldar evrópskri þjóö-
ernishyggju. Hann geröi
sér vonir um aö viö
stofnun og mótun gyö-
ingaríkis yröi keisara-
dcemiö Þýskaland fyrir-
myndin
BAKSVIÐ
DAGUR ÞORLEIFSSON
um gætti í helleníska heiminum
þegar fyrir upphaf tímatals okkar
og heiönir Rómverjar eins og Síse-
ró og Seneka voru næsta haröoröir
og illorðir í garö gyöinga. Sá síöar-
nefndi kallaöi þá „hinn glæpsam-
legasta af öllum kynþáttum". Rétt
mundi og aö taka meö fyrirvara
fullyröingum, sem oft heyrast,
þess efnis aö andúö á gyöingum
hafi aö jafnaöi verib minni í ís-
lamska heiminum en þeim
kristna.
Þjóbemishyggja og anti-
semítismi
Frá því á síðustu áratugum 18.
aldar fengu gybingar víöast hvar í
Vestur- og Miö-Evrópu smám
saman jafnrétti viö aöra þjóbfé-
lagsþegna, lögum samkvæmt.
Þeim tókst undraskjótt aö hagnýta
sér þau margvíslegu tækifæri, sem
viö þaö opnuöust þeim í samfélög-
um í örri þenslu, og ekki einungis í
vibskiptum og fjármálum, þar sem
margir þeirra voru gamalreyndir,
heldur og ekki síst í menntageiran-
um. Þeir flykktust inn í háskólana,
sem á síöustu áratugunum fyrir
miöja öldina komust fyrir alvöru
af mibaldastiginu og uröu aö
stofnunum í líkingu viö þaö sem
við nú þekkjum. Þaðan útskrifuö-
ust ungir gyðingar unnvörpum
sem læknar, lögfræöingar, kennar-
ar o.s.frv. Mörgum virtust gyðing-
ar skara fram úr og áhrif þeirra á
flestum sviöum fara hraðvaxandi.
Þetta, blandaö saman viö þjóö-
ernishyggju í sókn, ýtti undir anti-
semítismann. Gyðingar, var sagt,
voru ekki Þjóðverjar, Frakkar
o.s.frv., en hefðu þó tekiö til sín
drjúgan hluta gagna og gæöa
Þýskalands, Frakklands o.s.frv.
Varla er óhugsandi aö annar
þekktur 19. aldar Evrópumaöur
gyðingaættar, Karl Marx (sem
skíröur var til kristni), hafi — ekki
kannski aö fullu meövitaö — veriö
aö reyna aö leiöa frá gyöingum at-
hygli, sem ekki var aö öllu leyti
þægileg eöa hættulaus fyrir þá, er
hann reyndi aö slæva þjóðernis-
hyggjuna með því aö hvetja „ör-
eiga allra landa" til aö sameinast
og gera „auövaldiö" aö nýrri al-
þjóölegri óvinarímynd.
Herzl brást hins vegar viö þjóö-
ernishyggjunni og antisemítism-
anum meö því aö stuöla aö vexti
gyöversks afbrigöis af 19. aldar
evrópskri þjóöernishyggju, síon-
ismans.
Dreyfus-málib
Vera kann aö þessa viöhorfs-
breytingu hjá Herzl megi rekja til
þess, aö eitt sinn varö hann fyrir
því, líklega í Vín, aö drukkinn her-
skólanemi, sem ekki þekkti hann,
æpti aö honum: „Júðasvín!" Taldi
Herzl þá sýnt aö „gyðinganef og
gyöingaskegg" bæm uppruna
hans vitni. Nokkru síöar, áriö
1894, sendi Vínarblabið Neue Freie
Presse hann til Parísar til aö fylgj-
ast meö réttarhöldunum yfir
Dreyfusi, stórskotaliöshöfuös-
manni af gyðingaættum, sem sak-
laus var ákærður og dæmdur fyrir
njósnir fyrir Þýskaland. (í Frakk-
landi var gyöingahatriö þá öllu
svæsnara en í Þýskalandi og bland-
að þjóöverjahatri.) Þá æddi múgur
manna um götur höfubborgar
Frakklands og öskraöi: „Drepum
gyöingana!" Upp úr því mun Herzl
hafa sannfærst um aö gyöingar
yröu aö eignast land utan Evrópu.
Hann mun þá hafa fariö aö hugsa
sem svo, aðfyrst svona nokkuö gat
skeð í París, sem í hans augum var
móöurborg mann- og borgararétt-
inda, gætu gyöingar ekki átt fram-
tíb fyrir sér í þeirri álfu.
í ísrael er Herzl opinberlega kall-
abur „spámaöur ríkisins" og þar er
ekki borg sem ekki hefur sína
Herzl-götu og Herzl-torg. Mest
metnu menn landsins hljóta
hinsta hvílustaö á Herzl-hæb í
Jerúsalem. Þar var t.d. Yitzhak Ra-
bin jarðaöur. En ekki er ríki þetta
aö öllu leyti eins og Herzl haföi
hugsað sér, og saga þess og gyö-
inga varb og ööruvísi um sumt en
hann mun hafa ætlað og vonaö.
Þrátt fyrir vonbrigöi sín meö gang
mála í Evrópu dáöi hann alltaf
þýska þjóöernishyggju, æskuhug-
sjón sína, og hib þýska keisara-
dæmi Hohenzollern-ættar. Hann
vildi aö „hiö öfluga, siögóöa, ráeki-
lega skipulagða Þýskaland, sem er
frábærlega vel stjórnaö", eins og
hann oröabi það í dagbók sinni,
yröi fyrirmynd hins nýja gyöinga-
ríkis. Þýska skyldi veröa mál þess;
hugmyndin um aö endurlífga
hebreskuna fannst Herzl hlægileg.
Hann haföi takmarkað álit á lýö-
ræöi og taldi best aö Ísraelsríki hiö
nýja, sem hann um skeiö hugsaði
sér aö yröi verndarsvæði Þýska-
lands, yröi „aristókratískt lýö-
veldi". Araba leit hann smáum
augum, líkt og algengt var um Evr-
ópumenn þá, og honum viröist
ekki hafá dottib í hug ab arabar
gætu á einn eöa annan hátt skipt
máli viðvíkjandi framkvæmd hug-
myndar þeirrar, sem hann varö
frægastur fyrir. Og gyöingar þeir,
sem ekki vildu setjast að í ríkinu
nýja, áttu aö hans mati aö hætta
aö vera gybingar.