Tíminn - 13.06.1996, Blaðsíða 8

8
yimiiiw
Fimmtudagur 13. júní 1996
Afturhaldskurfur eba
föburlandsvinur?
Ditlev Tamm: Konseilspræsidenten. Jacob
Bronnum Scavenius Estrup. 1825-1913.
Cyldendal 1996.
383 bls. myndir.
Um Jacob Estrup hefur meira ver-
ið skrifað en flesta aðra danska
stjórnmálamenn. Ævisaga hans
var gefin út árið 1925, önnur árið
1940 og fyrir réttum tíu árum,
1986, kom út tveggja binda verk
um stjórnmálasögu „Estrupstím-
ans", sem Danir kalla svo. Á út-
mánuöum kom svo út þriðja ævi-
saga Estrups og er hún hér til um-
fjöllunar.
Mörgum nútímamanni kann að
þykja stjórnmálastefna og -að-
ferðir Estrups lítt áhugaverðar, en
staðreyndin er sú, að hann mark-
aði glögg spor í danska — og ef til
vill einnig íslenska — stjórnmála-
sögu. Af þeim sökum vekur hann
enn áhuga sagnfræðinga og því
fer fjarri að hann sé gleymdur.
Jacob Estrup fæddist árið 1825 í
Sórey, þar sem faðir hans var
kennari og síðar skólameistari.
Hann missti móður sína ungur,
en ólst upp hjá föður sínum og
stjúpu, sem reyndar var móður-
systir hans. Faðir hans var þekktur
fræöimaður í Danmörku á sinni
tíð, skrifaði kennslubækur í sögu
og fjölda ritgerða um samband
Danmerkur og Siésvíkur. Á efri ár-
um lét sonurinn þess oft getiö, að
fræðimennska föðurins hefði haft
mikil áhrif á þjóðernisvitund sína
og átt þátt í að móta pólitíska af-
stöðu hans.
í æsku var Estrup heilsuveill,
þjáðist af brjóstveiki, og þótti því
ekki hepppilegt að hann færi í
langskólanám. Útivera var talin
henta honum betur og því læröi
hann skógræktarfræði. Þaö nám
kom honum ab góðum notum
síðar í lífinu. Faðir hans keypti
herragarðinn Kongsdal á Vestur-
Sjálandi árið 1835 og erfði Estrup
eignina er faðirinn lést árið 1846.
Áriö 1852 festi hann svo kaup á
öðrum fornfrægum garði,
Skafogaard á Jótlandi, og átti þar
heimili upp frá því. Búgarðana
tvo rak hann hins vegar lengst af
ævinni.
Eiginlegur stjórnmálaferill Estr-
ups hófst er hann var kjörinn á
þjóðþingið árið 1854. Þar sat
hann þó aðeins eitt ár, en er styrj-
öld Dana og Prússa út af hertoga-
dæmunum hófst árið 1863 sogað-
ist hann inn í hringiðu stjórnmál-
Mál og menning hefur í sam-
vinnu við Listahátíð í Reykjavík
sent frá sér ljóðabókina Blánótt
— Ljóð Listahátíðar 1996. Bókin
geymir úrval úr 525 ljóöum sem
bárust ljóöasamkeppni Listahá-
tíðar 1996, auk verðlaunaljóð-
anna þriggja.
Bókin ber nafn ljóðs Gunnars
Harðarsonar, en hann vann
fyrstu verðlaunin í ljóðasam-
keppninni. Önnur verðlaun
hlaut Þórður Helgason og Ragn-
ar Ingi Aðalsteinsson hlaut
anna. Hann varð innanríkisráð-
herra árið 1865 og gegndi því
embætti næstu fjögur árin. Þar lét
hann mikið að sér kveða, beitti sér
fyrir lagningu járnbrauta vítt og
breitt um landið og fyrir byggingu
hafnar og nýrrar hafnarborgar í
Esbjerg. Hann leit svo á, að Danir
yrðu að bæta sér upp missi her-
togadæmanna með því ab nýta
gæði og möguleika landsins sem
best, og var þab mjög í samræmi
vib viðhorf fjölmargra landa hans
á þessum tíma.
„Hvad udad tabes, det maa ind-
ad vindes," var þekkt orðtæki í
Danmörku á þessum árum og
slagorð iðnsýningar, sem haldin
var í Kaupmannahöfn árið 1872.
Estrup var ekki höfundur þessa
slagorðs, en það var honum mjög
að skapi og sem innanríkisráð-
herra starfaði hann í anda þess.
Á árunum 1869-1874 hafði
Estrup fremur hægt um sig í
stjórnmálum. Hann átti sæti í efri
deild þingsins (landstinget), en
skipti sér lítið af stjórn landsins. Á
þessum árum fóru átökin milli
hægri- og vinstrimanna harðn-
andi. Fylgi hinna síbarnefndu
jókst stöðugt og þeir héldu því
fram að konungi bæri að velja sér
ríkisstjórn í samræmi viö skipan
neðri deildar þingsins (folketin-
get). Þessu höfnuðu hægrimenn,
sögðu báðar deildirnar jafnrétthá-
ar og að í engu mætti skerða rétt
konungs til að velja sér ráðherra.
Allar tilraunir til að ná samkomu-
lagi á milli fylkinganna fóru út
um þúfur og tvö ráðuneyti hægri-
manna á árunum 1870-1875 urðu
skammlíf.
Vorið 1875 var svo komið, að
upplausn virtist blasa við í dönsk-
um stjórnmálum. Þá bað konung-
ur Estrup að gerast forsætisráð-
herra, eða konseilspræsident eins
og þab hét þá. Hann varð við
þeirri ósk og myndaði ráðuneyti,
sem tók við völdum í júní 1875.
Næstu nítján árin gegndi hann
svo starfi forsætisráðherra og hef-
ur enginn maður annar haft það
embætti jafn lengi á hendi í Dan-
mörku.
Ríkisstjórnartíb Estrups ein-
kenndist af miklum átökum. í
stjórnarskránni var kveöið á um
ab ríkisþingið, þ.e. sameinað
þing, yrði að samþykkja fjárlög.
Þetta hugðust vinstrimenn not-
færa sér og beittu meirihluta sín-
þriðju verðlaun, en alls eiga 46
skáld ljóð í bókinni. Dómnefnd,
sem Kristján Árnason, Silja Að-
alsteinsdóttir og Vilborg Dag-
bjartsdóttir skipuðu, segir í að-
faraorðum sínum m.a.: „Eins og
sést á úrvalinu var fjallað um
flest efni sem sótt hafa að skáld-
um: ástir, dauða, samband
manns og náttúru, samband
manns og manns; hér eru ljóð
sem vísa f íslenskar fornsögur og
aðrar klassískar bókmenntir og
sögu, og önnur sem vísa beint í
jacob B.S. Estrup.
BÆKUR
JÓN Þ. ÞÓR
um í nebri deild til þess að koma í
veg fyrir að fjárlögin yrðu sam-
þykkt árið 1877. Með því töldu
þeir sig geta gert ríkisstjórnina
óstarfhæfa. Estrup var hins vegar
ekki á því að gefa sig og brást við
með því aö senda þingið heim og
setja bráðabirgðafjárlög. Þetta
endurtók sig hvað eftir annað
næstu ár, en jafnframt urðu harð-
ar deilur um önnur stórmál, svo
sem hvort víggirða ætti Kaup-
mannahöfn og hve miklu fé
skyldi varið til hernaðarútgjalda.
Estrup var þeirrar skoðunar að
tryggja yrði varnir höfuðborgar-
innar og sjá til þess að Danir gætu
a.m.k. varið hlutleysi sitt ef til
kjör nútímamannsins. Þau eru
hjartnæm eba fyndin, myrk eða
ljós; flestir geta fundið eitthvað
við sitt hæfi."
Blánótt er 71 bls., unnin í
Prentsmiðjunni Grafík h.f. Káp-
una hannaði Ingibjörg Eyþórs-
dóttir. Verð: 1790 kr.
Loks skal tekið fram ab höf-
undar ljóöa, sem ekki birtust í
bókinni, geta sótt þau á skrif-
stofu Listahátíðar í Bankastræti
í Reykjavík.
stórátaka kæmi. Þar sem vinstri-
menn kæmu í veg fyrir að ríkis-
stjórnin kæmi fram stefnu sinni í
þessu máli, yrði hún að grípa til
þeirra meðala sem henni væru til-
tæk, þ.ám. bráðabirgðalaga.
Vinstrimenn beittu á hinn bóginn
því sem þeir kölluðu „Visnepo-
litik", sögðu að allt ætti að visna í
höndum ríkisstjómar sem ekki
virti vilja þjóbarinnar. Hámarki
náöu átökin á árunum 1885-1894,
en á fyrri hluta ársins 1894 náöist
samkomulag, sem fól m.a. í sér að
Estrup léti af embætti. Það gerbi
hann í ágúst 1894 og helgaði sig
eftir það búskap á Skafogaard.
Hann sat þó áfram á landsþinginu
og var konungkjörinn þingmaður
frá 1900 til daubadags árið 1913.
Pólitísk tilræbi og morð voru
býsna algeng á 19. öld og fyrri
hluta 20. aldar. Nægir þar að
nefna tilræði við Vilhjálm I Þýska-
landskeisara, morðið á Alexander
II Rússakeisara, og morðið á Franz
Ferdínand erkihertoga og konu
hans í Sarajevó árið 1914. Norður-
landamenn höfbu verið lausir við
tilraunir til að ráða stjórnmála-
menn og þjóðhöfðingja af dög-
um, en árið 1885 reyndi ungur
prentari, Julius Rasmussen, að
myrða Estrup. Rasmussen, sem
var einn að verki og ekki í neinum
samtökum, sem sátu um líf for-
sætisráðherrans, hafði farið á
þingpalla hinn 21. október 1885
og hugðist hlýða á umræður. Þær
urðu hins vegar bæði stuttar og
tíöindalitlar. Það fór eitthvað í
skapið á Rasmussen og að fundi
loknum hélt hann heim til for-
sætisráðherrans. Þar beið hann
fyrir utan og er Estrup kom gang-
andi heim að loknum vinnudegi,
gekk Rasmussen í veg fyrir hann
og spurði: „Eruð þér Estrup for-
sætisráöherra?" „Já," svaraði
hinn. Þá hafði Rasmussen engar
vöflur á, en dró upp skammbyssu
Ljób Listahátíbar
komin út á bók
og skaut tveim skotum af örstuttu
færi. Önnur kúlan geigaði, en hin
lenti í hnappi á frakka Estrups og
festist milli hans og fóðursins.
Vegfarendur, sem leið áttu hjá,
handtóku tilræbismanninn og
röltu með hann á næstu lögreglu-
stöð, en Estrup hélt í kvöldverðar-
boð eins og ekkert hefði ískorist.
Þannig var ævihlaup Jacobs
Estrup, í sem stystu máli. Hann
hefur fengið heldur harða dóma í
sögunni, þótt dæmigerbur aftur-
haldskurfur sem hélt dauðahaldi í
deyjandi skipulag. Sumir þeirra,
sem um hann hafa fjallaö, hafa
gengið svo langt að halda því
fram, að öll pólitík hans hafi mið-
ab að því ab vernda forréttindi há-
stéttanna og hefur þá stundum
gleymst að geta þess, sem hann
gerði vel.
En hver var Jacob Estrup, hvern
mann hafði hann að geyma og
hvernig tókst honum að gegna
embætti forsætisráðherra svo
lengi í andstöðu við meirihluta
þingsins?
Þessu reynir Ditlev Tamm að
svara í nýju ævisögunni. Hann
leggur áherslu á, að æðsta mark-
mið Estrups hafi ávallt verið að
þjóna konungi sínum og föður-
landi sem best hann mátti. Hann
hafi aldrei sóst eftir völdum vald-
anna vegna og hann varb aldrei
flokksforingi í eiginlegum skiln-
ingi þess orðs. Hann naut óskor-
aðs trausts Kristjáns konungs IX,
en varb á engan hátt háður kon-
ungi né eigin fylgismönnum.
Hann var föðurlandsvinur í bestu
merkingu þess orðs og áherslan,
sem hann lagði á víggiröingu
Kaupmannahafnar og eflingu
danska hersins, stafaði aö nokkru
leyti a.m.k. af ótta við að aftur
gæti farið eins og 1807, er Bretar
tóku danska flotann, og 1864, er
Þjóðverjar tóku hertogadæmin.
íslenskum lesendum kann að
þykja forvitnilegt að vita, hver af-
staða Estrups hafi veriö til íslands
og baráttu Islendinga fyrir endur-
skoðun stjórnarskrárinnar, en
hún stóð linnulítið nær allan tím-
ann sem hann var forsætisráð-
herra. Þar ér því til að svara, að ís-
land er aðeins einu sinni nefnt í
bókinni og af lestri hennar gæti
maður helst ályktað, að forsætis-
ráðherrann hafi engin afskipti
haft af íslandsmálum. Vel má vera
að svo hafi veriö, en þó er senni-
legast að Estrup hafi nokkur áhrif
haft á afstöðu dönsku stjórnar-
innar í málefnum íslendinga.
Nánasti samstarfsmaður hans, Jo-
hannes Nellemann dómsmálaráð-
herra, hafði íslandsmál á sinni
könnu og verður að telja líklegt,
að hann hafi borið þau undir for-
sætisráðherrann, a.m.k. þegar þau
bar á góma í ríkisráði.
Höfundur þessarar bókar,
Ditlev Tamm, er prófessor í réttar-
sögu við Kaúpmannahafnarhá-
skóla og hefur skrifab mikið um
danska stjórnmála- og réttarsögu.
Hann byggir þessa bók að veru-
legu leyti á gögnum, sem fyrri
ævisöguritarar Estrups höfðu ekki
aðgang að, og tekst því að varpa
nýju ljósi á ýmislegt. Þessi gögn
eru einkum skjöl úr fórum Estrups
sjálfs, ekki síst sendibréf. Bókin er
mjög skemmtilega skrifuð og læsi-
leg og umfram allt tekst höfundi
það ætlunarverk sitt, að veita inn-
sýn í líf söguhetjunnar, leiða hana
fram á sviðið og segja söguna frá
sjónarhóli Estrups sjálfs. Hann
fellur þó aldrei í þá gildru að
blindast af söguhetjunni, en veg-
ur og metur eins og góðum fræbi-
manni sæmir.
Bókinni fylgja allar nauðsynleg-
ar skrár og hún er skemmtilega
myndskreytt með samtímamynd-
um.
Þetta er bók, sem allir íslenskir
sagnfræöingar og aðrir áhuga-
menn um tímabil Estrups í sögu
Danmerkur ættu að hafa bæbi
gagn og gaman af. ■