Lesbók Morgunblaðsins - 18.11.2006, Blaðsíða 5

Lesbók Morgunblaðsins - 18.11.2006, Blaðsíða 5
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 18. NÓVEMBER 2006 5 Eftir Eyjólf Kjalar Emilsson e.k.emilsson@ifikk.uio.no Ígreininni „Í bleiku ljósi“ í Lesbók Morg-unblaðsins 28. október gerir Sigríður Þor-geirsdóttir grein fyrir ástæðum sem húnsér til þess að skoða heimspeki- og guð- fræðisöguna í „bleiku ljósi“ sem hún kallar svo, þ.e.a.s. á forsendum kynjafræðinnar (sjá líka http://www.hi.is/Apps/WebObjects/HI.woa/wa/ dp?detail=1007974&name=pistlar). Hvað heim- spekina varðar hefur Sigríður fjallað um sama efni áður í Lesbókinni (næstum samhljóða grein á Vísindavefnum frá 20.12. 2002). Þessi nýja grein er að mestu styttri gerð hinnar eldri að við- bættum nokkrum málsgreinum um guðfræði. Sjaldan er góð vísa of oft kveðin, segir máltækið. En skyldi þetta vera góð vísa hjá Sigríði? Í báðum greinunum gerir Sigríður mikið mál úr aðdragandanum að dauða Sókratesar og þætti Xanþippu konu hans þar. Sigríður segir að upp- hafsstund heimspekinnar í Grikklandi hinu forna hafi verið brottrekstur móðurinnar og konunnar: Lítum á upphafsstund heimspekinnar sem er dauða- stund Sókratesar … Er Sókrates bíður dauða síns í hópi lærisveina sinna og viskuvina og heldur ræður um að heimspeki sé æfing fyrir dauðann og að maður þurfi ekki að óttast dauðann truflar kona þessa hetjustund. Það er Xanþippa, eiginkona Sókratesar. Xanþippa er ör- væntingarfull og barmar sér yfir missi eiginmanns. Hún á eftir að standa ein uppi með tvo barnunga syni sem hún þarf að sjá um. Einu viðbrögð Sókratesar við henni eru þessi: „Leiðið þessa konu burt.“ (28.10. 2006) Hér er fjölmargt að athuga. Sigríður veit nátt- úrlega mæta vel að Grikkir höfðu lagt stund á heimspeki af kappi í 200 ár þegar Sókrates féll frá árið 399 f. Kr. Sókrates hafði þá sjálfur verið að í fimmtíu ár; á undan honum eða samtímis Pý- þagóras, Herakleitos, Parmenídes, Demókrítos og margir fleiri stórfrægir menn. Hvers vegna segir þá Sigríður að dauði Sókratesar marki upp- haf heimspekinnar? Væntanlega ekki bara vegna þess að þá er konunni vísað burt. Mér kemur engin önnur skýring í hug en sú sannfæring hennar að Platon og vestræn heimspeki séu í höfuðatriðum eitt, því sjálfsagt má halda því fram að dauði Sókratesar marki upphafið að heimspeki Platons. Þegar svo ber vel í veiði er nærtækt að sópa þessum fyrirrennurum undir teppið og láta eins og Aristóteles, Epíkúros, stóumenn og aðrir slíkir hafi aldrei verið til. Lesandi sem þekkir ekki aðrar heimildir fær svofellda mynd af upphafi heimspekinnar af greinum Sigríðar: Sókrates varði síðustu stund- um ævi sinnar í að halda fremur fráleitar ræður yfir lærisveinum sínum um að líkamsdauðinn sé frelsun og sálin ódauðleg. Allt í einu kemur svo konan hans, Xanþippa, aðvífandi, barmandi sér yfir að þurfa hér eftir að standa ein í bleiuþvotti og barnauppeldi. Og hvað gerir Sókrates? Hann rekur hana út. Venjulegur íslenskur lesandi trúir þessu því væntanlega fer ekki prófessor í heim- speki við Háskóla Íslands með neitt fleipur í ein- faldri frásögn. Sannleikurinn er hins vegar sá að það eru ótrúlega margar rangfærslur í stuttri endursögn Sigríðar. Í fyrsta lagi heldur Sókrates engar ræður: hann rökræðir við vini sína. Þetta er svo sem ekk- ert höfuðatriði, en skiptir máli þó: sá sem heldur ræður yfir vinum sínum setur sig á stall yfir þeim, gerist kennari þeirra, ef ekki leiðtogi. Svei mér þá ef það felst viss valdbeiting í ræðu- mennsku. Þetta gerði Sókrates aldrei. Hann og Platon trúðu á samræður. Þetta er afar mik- ilvægt atriði um alla þeirra heimspeki sem skipar þeim félögum á sérstakan bás í sögunni. Sam- ræðuaðferðin er flestum aðferðum nýtilegri til að afhjúpa fordóma. Einu sinni er henni raunar beitt til að afhjúpa fordóma viðmælendanna gagnvart konum (Ríkið 5. bók) og niðurstaða þeirrar rök- ræðu varð sú að engin ástæða væri til að mis- muna þeim og körlum hvað varðar rétt og skyldu til að stunda heimspeki og stjórna ríkjum. Um þessa samræðulist hefur Sigríður ekkert að segja. Í Faídoni, einu heimild okkar um síðustu stundir Sókratesar, segir á 59e–60a (Faídon sjálf- ur segir frá): Þegar við komum inn, hittum við Sókrates ný- leystan úr fjötrunum og Xanþippu – sem þú kannast við – sitjandi hjá honum með son hans í kjöltunni. Þegar Xanþippa sá okkur, hljóðaði hún upp yfir sig og talaði líkt og konum er títt: „Ó, Só- krates! Nú tala vinir þínir við þig í síðasta sinn og þú við þá! Þá leit Sókrates til Krítons og mætli: „Kríton, láttu einhvern fara heim með hana.“ (Ísl. þýð. Sigurðar Nordal, Síðustu dagar Sókratesar, HÍB, 1973) Sigríður fer með rangt mál þegar hún segir að Xanþippa hafi truflað heimspekilegar samræður Sókratesar og félaga hans um dauðann á ögur- stund. Xanþippa var fyrir hjá Sókratesi, þegar fé- lagarnir komu. Þá fer hún. Ekkert er gefið í skyn um að Xanþippa kvíði því að standa uppi ein með börnin. (Þau Sókrates hljóta að hafa verið þokka- lega stæð, áttu alltént forríka vini, og höfðu ábyggilega vinnukonur eða ambáttir, sbr. Faídon 116b). Það sem hryggir Xanþippu er tilhugsunin um að eiginmaður hennar sé dauðvona og muni aldrei framar geta rökrætt við vini sína. Það er líka villandi að halda því fram að einu viðbrögð Sókratesar við konu sinni hafi verið að biðja um að þessi kona sé leidd burt (en þetta hæfir vel ósannindunum um að Xanþippa hafi komið og truflað (sam)ræðurnar). Því eins og fyrr segir var Xanþippa fyrir hjá honum í fangelsinu þegar hinir komu og má fastlega gera ráð fyrir að þau hafi talað margt, þótt ekki séu þær samræð- ur raktar í Faídoni. Orð Sókratesar hér hafa heldur ekki þann kaldranalega hljóm sem setning Sigríðar hefur. Sigríður setur setninguna innan gæsalappa eins og þetta sé orðrétt þýðing. Þýðing Sigurðar Nor- dal, sem almennt er notuð á Íslandi og vitnað er til hér að ofan, er góð og nákvæm. Orðin „þessi kona“ hjá Sigríði gefa í skyn að Sókrates hafi tal- að um konu sína eins og ókunnuga manneskju fyrir framan hana sjálfa. Það stendur ekkert um „þessa konu“ í hinum gríska texta, þar stendur „hana“. Þar stendur ekki heldur „burt“, eins og kappsmál sé bara að losna við þessa kvensnift, heldur „heim“, sem er töluvert annað. Jafnvel mætti þýða setninguna: „Kríton, láttu einhvern fylgja henni heim“. Af hverju notar Sigríður ekki hina viðurkenndu íslensku þýðingu? Er henni svo í mun að sverta Sókrates að hún þurfi að falsa orð hans? Af frásögn Sigríðar hlýtur lesandinn að álykta að þessi kaldranalegu orð eiginmannsins hafi ver- ið síðustu viðskipti þeirra hjóna. Samkvæmt einu heimildinni var það þó alls ekki svo. Samræðan sem er meginhluti Faídons hefst eftir að félagar Sókratesar koma. Þá tekur við frásögn af sjálfri dauðastundinni og aðdraganda hennar. Þar kem- ur fram að Sókrates átti samtal við börn sín og „kvenfólkið á heimili hans“ og „dvaldist ærið lengi“ áður en hann drekkur eitrið (116b). Sigríði þykja þessar athugasemdir ugglaust litlu skipta; þær breyti ekki því að skýrt komi fram í Faídoni að Xanþippa hafi ekki verið við- stödd, hvað þá tekið þátt í, síðustu heimspeki- samræðu Sókratesar. Og þetta megi kallast tákn- rænt fyrir heimspekisöguna allar götur síðan og ekki síst upphafsmanninn Platon. Ég er henni raunar alveg sammála um að víða hjá grískum heimspekingum (og kollegum þeirra fram á síð- ustu ár), má sjá ramma fordóma gagnvart kon- um. Platon er hér ekki undanskilinn, en satt best að segja má sjá ýmis merki um að hann hafi áttað sig á fordómunum og raunar virt konur meir en flestir starfsbræðra hans í margar aldir. Hann var fyrstur og einn örfárra til að fjalla um stöðu kvenna og leggja til jafnrétti kynjanna. Hér er um byltingarkennda hugmynd að ræða, sem hlýtur að marka tímamót í heimspekilegum kynjafræðum. Sigríður nefnir þetta í greinum sínum, einkum hinni fyrri, og hrósar Platoni svo- lítið. En svo dregur hún í land og sannar með full- tingi Gunnars Skirbekks (sem varla telst neitt kennivald í þessum fræðum) að eiginlega vilji Platon veita konum jafnræði til þess að eiga hæg- ara með að kúga þær! Það var svo sem auðvitað. Hvað um það, Sigríður hefði ekki þurft að af- baka þessa einföldu frásögn af Xanþippu og Só- kratesi til að finna fordómum gagnvart konum stað. Óbjöguð kann frásögnin í Faídoni jafnvel að vera til marks um slíkt, þótt á það megi benda að enn í dag nenna makar heimspekinga ekki alltaf að sitja undir löngum samtölum þeirra við starfs- ystkini sín og það var ekki vandi Xanþippu. Það þarf ekki að vera neitt tortryggilegt við brottför hennar úr fangelsinu: hún var einfaldlega á heim- leið og kemur aftur seinna. En af hverju kýs Sig- ríður að afbaka frásögnina? Og ef hún getur ekki verið yfir litlu trú í meðferðinni á þessari einföldu frásögn, hvernig ferst henni þá í hinum stærri málum? II Sókrates liggur sem sagt í valnum, en hin hug- hrausta skjaldmær lætur ekki deigan síga. Hún hefur farið í vopnasmiðju ekki ófrægari hugsuðar en sjálfrar Luce Irigaray. Einnig hefur hún sótt í smiðju Vigdisar Songe-Möller í Björgvin, þótt þessa sé að engu getið. Vopnatal: Kvenlegt = fjöldi, mismunur, líkami, tilfinn- ingar, umhyggja, mannleg tengsl og næmi fyrir aðstæðum. Karllegt = eining, samsemd, andi, skynsemi, rökvíslegt kaldlyndi, skortur á tengslum við ann- að fólk, ónæmi fyrir aðstæðum. Saga vestrænnar heimspeki: Stanslaus við- leitni hins karllega til að flýja, afneita, kúga eða gera lítið úr hinu kvenlega. Það er fjandafjöld, en Sigríður sér að ráðast verður að rótum meinsins: hina illskeyttu tví- hyggju sem Platon laumaði inn í hugsun Vest- urlandamanna fyrir 2.400 árum. Fyrst verður fyrir henni hin fræga hellislíking Platons. Við hana hafa margir fengist og flestir sammála um meginatriðin. En viti menn, allir fóru gersamlega villir vegar: Hellirinn er móðurkviður sem heim- spekikarlinn reynir að flýja. Samræða Platons, Parmenídes, verður næst fyrir henni. Við hana hafa margir glímt um aldir og veist erfiðlega. En skjaldmærin hafði vart fyrr brugðið sverði sínu en Parmenídes er að velli lagður: Hið eina og hið marga, sem þar er margt talað um, eru auðvitað karlinn og konan. Að manni skyldi nú ekki hafa dottið þetta í hug! Vopnin bíta vel og herförin gengur eins og í sögu. Ég ætla ekki að orðlengja frekar um einstakar túlkanir Sigríðar á frumspeki Platons eða öðru slíku hér. En ég ætla að fara nokkrum almennum orðum um þessa nálgun á efniviðnum og for- sendur hennar. Bregðum aðeins á goðsagnaleik með Sigríði: Ef karlleikinn er eitt og samsemd, kvenleikinn margt og mismunur, af hverju reynir Platon með talsverðri fyrirhöfn að berja það fram í Sófist- anum að vera sé í senn eitt og margt og mismun- andi, geti raunar ekki öðruvísi verið? Hvers vegna gerir hann því skóna í Fílebosi 15a o.áfr. að hver eining hljóti líka að vera margt? Að gefnum forsendum leiksins virðist Platon taka undir með Sigríði að hið kvenlega og hið karllega hljóti alltaf að fara saman og búi við jafnræði. Af hverju hugsar Platon sér heimspekinginn í Ríkinu 490a og Samdrykkjunni 211e–212b sem konu í fæðing- arhríðum sem frummyndirnar hafa barnað? Af hverju setur Platon konur í hlutverk kennara Só- kratesar (Menon, Samdrykkjan)? Ef á annað borð er farið út í kynjafræðilegan lestur á Platoni af þeim toga sem Sigríður vill stunda blasa þessar og margar aðrar spurningar við hverjum sem hefur lesið þessa texta með svolítilli gaumgæfni. Er dónalegt að spyrja hvort hún hafi yfirleitt les- ið þá? Góður lesari nálgast texta ekki ósvipað því og góð manneskja (kona eða karl með kvenlegt eðli samkvæmt orðum Sigríðar) umgengst fólk: með umhyggju og næmi fyrir aðstæðum. Hjá Sigríði fer lítið fyrir næmi fyrir aðstæðum, svo ekki sé nú talað um umhyggjuna. Auðvitað má gagnrýna texta, jafnvel harðlega. En gagnrýni sem einhvers er verð byggist einatt á „kvenlegri“ nálgun, annars kemst maður ekki einu sinni í kallfæri við textann. Mér finnst vanta alla „kven- lega“ mýkt og innsæi í lestur Sigríðar. Ýmsar nýrri Platonsrannsóknir, þar sem margar konur hafa lagt hönd á plóginn, leggja ríka áherslu á dramatískt eðli hinna platonsku samræðna og boða að skoða verði hvaðeina sem er sagt út frá því hver segi það og á hvaða stigi samræðunnar. Tilhneigingin er mjög í þá átt að lýsa Platoni sem miklu margslungnari og sleipari höfundi og hugsuði en áður var talið. Í sumra meðförum jaðrar við að hann verði pómó. Ég er ekki jafn hrifinn af öllu sem skrifað er frá þessum sjónarhóli, en þessi nálgun hefur þó tvímælalaust dregið fram margt athyglisvert. Af rannsóknum af þessu tagi virðist Sigríður ekkert vita, Irigaray raunar ekki heldur. Annað sem mér þykir undarlegt er hversu gagnrýnislaust Sigríður kaupir hugtakakerfi síns meinta platonisma. Annars vegar lesum við að höfuðsynd platonismans sé tvíhyggja kynjanna sem byggist á marvíslegum andstæðupörum. Þessa tvíhyggju vill hún feiga í einu orðinu, en fellst á hana í hinu: það á bara að gera hinni kven- legu hlið hugtakaparanna a.m.k. jafnhátt undir höfði og hinni karllegu. Það er engin viðleitni til að yfirstíga sjálfa tvíhyggjuna. Við erum öll bæði karlleg og kvenleg og þetta er tvennt en ekki eitt í okkur. Hinni meintu tvíhyggju er kyngt meira að segja í miklu groddalegri mynd en hún birtist hjá sjálfum upphafsmanninum. (Hvar skyldi Platon annars tala á móti tilfinningum og hvaða orð ætli hann hafi yfir þær? Eins væri fróðlegt að vita hvar hann greinir milli menningar og náttúru og dregur taum menningarinnar.) Á okkar dögum starfa fjölmargar konur við fornaldarheimspeki um víða veröld. Meðal þeirra sem eru á miðjum aldri eða yngri gæti ég trúað að konur séu komnar í meirihluta. Því fagna ég, enda hef ég lengi aðhyllst fullkomið jafnræði kynjanna. Ég á vinkonur í þessum hópi fræði- manna af ýmsu þjóðerni og þekki til skrifa mun fleiri. Flestar eru þær eindregnir femínistar. En eitt eiga þær sammerkt: sú tegund heim- spekisögu eða Platons-túlkunar sem Irigaray, Songe-Möller og Sigríður boða á ekki upp á pall- borðið hjá þeim. Þær láta slíkar túlkanir sem vind um eyru þjóta. Þær gagnast þeim heldur ekkert í fræðunum. Þetta á líka við um þær sem beinlínis hafa fjallað um femínisma í sambandi við fornald- arheimspeki eins og Julia Annas, Patricia Kenig- Curd og Charlotte Witt. Þær hafa líka allar lesið sinn Platon. Stundum getur maður ekki annað en hlegið að sprellinu en þegar ég hugsa til íslenskra ung- menna, sem setjast á bekk í Háskóla Íslands til að reyna að skilja hlutina betur hverfur mér allur hlátur úr hug. Ef fræðimennskan í þessum grein- um háskólakennarans er hið bleika ljós kynja- fræðanna þá er það mýraljós. Upphaf heimspekinnar? „Sókrates varði síðustu stundum ævi sinnar í að halda fremur fráleitar ræður yfir lærisveinum sínum um að líkams- dauðinn sé frelsun og sálin ódauðleg. Allt í einu kemur svo konan hans, Xanþippa, aðvífandi, barmandi sér yfir að þurfa hér eftir að standa ein í bleiuþvotti og barnauppeldi. Og hvað gerir Sókrates? Hann rekur hana út.“ Um kynjafræðilegar túlkanir Sigríðar Þorgeirsdóttur á ritum Platons Höfundur er prófessor í fornaldarheimspeki við Óslóarháskóla. Mýraljós?

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.