Morgunblaðið - 15.05.2006, Blaðsíða 24

24 MÁNUDAGUR 15. MAÍ 2006 MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
Stefán Karlsson var
kennari minn og síðan
vinur. Fáir hafa haft
jafnmikil áhrif á lífs-
hlaup mitt og hann.
Það byrjaði haustið 1963 er ég hóf
nám í dönsku við Kaupmannahafn-
arháskóla. Þá var forníslenska skyldu-
grein á fyrsta ári og 5–6 hópar ný-
nema, 40 í hverjum, áttu að læra að
lesa lestrarbók Ludwig Wimmer síðan
1870. Sú var ekki nútímaleg eða að-
gengileg, stofan var afkimi í gömlu
samkomuhúsi og tímarnir byrjuðu kl.
8. Það var hart, fáir skildu tilgang þess
að læra flókna málfræði og dautt
tungumál. Kennarinn var rauðhærður
víkingur með alskegg og skalla sem
talaði frekar lágt og með mildum
hreim. Það var Stefán.
Mér gekk illa framan af. En svo
gerðist ég þrjóskur og lagði mig fram
og svo fór það að vera gaman.
Á þessum árum var handritamálið í
algleymingi. Einhvern tíma þennan
vetur var fundur í Studenterforenin-
gen og allir mæltu á móti. Þá stóð
Stefán upp og ræddi af rökfestu en
ekki síst af ákefð sem sýndi að hjarta
hans var þar sem handritin voru og
það átti að vera á Íslandi. Þar kynntist
ég eldmóði Stefáns.
Um vorið fórum við að rabba saman
á leið úr tímum. Hann vann í Proviant-
gården í Árnastofnun. Samtölin leiddu
til þess að hann bauð mér vinnu. Vorið
1966 byrjaði ég þar. Ég átti að taka
orðamun fyrir útgáfu Stefáns af Guð-
mundar sögu góða. Stefán kenndi mér
að lesa handrit og tækni við að skrá
orðamun og nú var hugur minn ráð-
inn. Ég ætlaði að verða handritafræð-
ingur og sitja eins og Stefán í virðu-
legri vísindastofnun í gömlu fallegu
húsi og gefa út gamla texta.
Þegar ég hitti Stefán síðast sagði
hann mér að nú væri hann loksins
kominn að því að vinna úr því sem ég
skrifaði upp 1966–68.
Eitt leiddi af öðru. 1968 fór ég með
styrk til að læra við Háskóla Íslands
þrjá mánuði og ílentist. Ég fór að
vinna við Árnastofnun á Íslandi á und-
an Stefáni sem kom heim 1970.
Það var glatt í Árnastofnun þessi ár.
Við vorum þar nokkrir háskólanemar í
íslensku og fræðingarnir voru glaðir
að markmiðið um íslenska vísinda-
stofnun um útgáfu fornrita hafði
náðst. Aldrei gleymi ég stundunum á
kaffistofunni þegar Ólafur Halldórs-
son, Jónas Kristjánsson og Stefán
sögðu sögur af þessu og hinu furðu-
legu fólki. Ekki bara voru sögurnar
ótrúlegar, heldur höfðu þær stíl og
formlega reisn sem gerir að það er
vonlaust að segja þær aftur.
Leið mín lá annað eftir 1974, og við
Stefán hittumst sjaldnar, stundum
bara 5. júní í danska sendiráðinu. Allt-
af spurði Stefán um verklok útgáfu
minnar og alltaf virtist hann vongóður
um að verkið kláraðist þegar ég færi á
eftirlaun eins og hann sjálfur vonaðist
til með Guðmundar sögu.
Flottast verka Stefáns finnst mér
vera greinin um aldur Hauksbókar
þar sem hann rekur ákveðna þróun í
rithendi Hauks lögmanns og getur þar
með tímasett bókina og vísað fram á
að hún hafi verið skrifuð á Íslandi en
ekki í Noregi. Þar fara saman staf-
krókafræði og þjóðernisstolt.
En best er að ljúka þessu með orð-
um Stefáns þegar ég spurði ungur
maður hverjir keyptu eiginlega út-
gáfur Árnastofnunar: „Enginn, og það
er gott því þá endist upplagið lengi!“
Pétur Rasmussen.
Geri eg hús þau er aldri fyrnast
og veggi þá er aldri falla
og glugga þá er eigi þrýtur ljós í húsum.
(Úr Tómas sögu postula.)
STEFÁN
KARLSSON
✝ Stefán Karlssonfæddist á Belgsá
í Fnjóskadal í Suð-
ur-Þingeyjarsýslu 2.
desember 1928.
Hann lést í Kaup-
mannahöfn 2. maí
síðastliðinn og var
útför hans gerð frá
Neskirkju 12. maí.
Kynni okkar Stefáns
hófust fyrir allmörgum
árum þegar ég sótti
námskeið hjá honum í
handritalestri á BA-
stigi við íslenskuskor.
Við nemendurnir bár-
um ómælda virðingu
fyrir þessum mikla
fræðimanni sem rakti
blaðalaust íslenska
málsögu milli þess sem
hann þjálfaði okkur í
lestri handrita.
Ógleymanlegur er sá
morgunn þegar Stefán
kom með sjálfa Möðruvallabók í tíma
og leyfði okkur að lesa upp úr henni.
Ekki er ólíklegt að eftir þá helgistund
hafi teningnum verið kastað.
Haustið 1994 átti ég fund með Stef-
áni; hann var þá nýbakaður forstöðu-
maður Árnastofnunar. Erindið var að
fá hann til að aðstoða mig við val á
lokaverkefni til MA-prófs. Eftir
nokkrar vangaveltur varð rannsókn á
Tómas sögu postula fyrir valinu. Stef-
án bauðst til að verða leiðbeinandi
minn við verkið. Sú vinna sem fram
fór næstu tvö árin var mikill skóli fyr-
ir mig, enda Stefán kröfuharður en
umfram allt umhyggjusamur og
sanngjarn leiðbeinandi.
Nú síðustu árin hefur verið fram-
hald á handleiðslu Stefáns, þar sem
hann hefur verið í þriggja manna
nefnd sem leiðbeinir mér í doktors-
námi. Það skarð verður vandfyllt.
Að hafa haft hann í kallfæri á Árna-
stofnun árum saman hefur verið mér
ómetanlegt. Með tímanum varð Stef-
án meira en faglegur ráðunautur.
Hann varð ekki síst góður félagi og
vinur. Fyrir íslensk fræði er missirinn
mikill, með Stefáni fer gríðarleg
þekking og reynsla. Fáir kunnu jafn-
vel íslenska málsögu. Stefán var mik-
ilvægur tengiliður við fortíðina, stóra
brúin til hinna gömlu skrifara.
Rannsóknir og verk Stefáns
tryggja að nafn hans mun lifa áfram á
vörum þeirra sem láta sig íslensk
fræði nokkru varða. Á þessum tíma-
mótum og í þessu mikla tómarúmi
sem skapast hefur er mér efst í huga
þakklæti fyrir að hafa átt Stefán
Karlsson að læriföður og vini.
Steinunni og börnum hennar votta
ég mína dýpstu samúð.
Þórður Ingi.
Vorið 1999 bjó ég um misseris
skeið á Nordisk kollegium í Kaup-
mannahöfn. Þar bjó einnig Stefán
Karlsson prófessor sem þá hafði ný-
látið af störfum sem forstöðumaður
Árnastofnunar. Hann var þá virðu-
legur öldungur og hálfgerð stofnun í
alþjóðlegu fræðasamfélagi norrænna
miðaldarannsókna þar sem hann naut
almennrar viðurkenningar fyrir
kunnáttu sína á textafræði. En á
þessum mánuðum og æ síðan kynnt-
ist ég öðrum hliðum Stefáns og fáa
hef ég metið meir um ævina. Stefán
var kátur í gleðskap og skipti engu
þótt hann væri í hópi fólks þar sem
flestir voru meira en 40 árum yngri en
hann. Enda gaf hann sig oft að yngra
fólki í fræðaheiminum og átti vini af
mörgum kynslóðum.
Áhrif Stefáns ná langt út fyrir raðir
okkar sem voru svo lánsöm að kynn-
ast honum. Um langa framtíð munu
margir minnast Stefáns Karlssonar
sem afburðafræðimanns á sviði ís-
lenskrar textafræði. Sem kennari var
hann skýr í framsetningu og kunni að
greina aðalatriði frá aukaatriðum.
Aldrei hélt hann neinu fram nema því
sem hann kunni í þaula og þrátt fyrir
yfirburðaþekkingu á mörgum sviðum
heyrðist hann oft segja: Ég veit ekk-
ert um það. Og meinti þá ekkert
meira en hægt var að fræðast um í
handbókum.
Það var gagnlegt að þekkja Stefán.
Hann var ekki aðeins glöggur á því
sviði sem hann hafði lagt fyrir sig
heldur var hugsun hans líka skörp um
hversdagslega hluti. Stefán var ver-
aldarvanur, hann fylgdist vel með því
sem gerðist í kringum hann og þekkti
margt fleira en „Íslendingaslóðir“ í
Kaupmannahöfn. Þrátt fyrir lang-
dvalir í fílabeinsturnum fræðanna lét
Stefán ekki sitt eftir liggja í fé-
lagsstörfum á sviði þjóðmálanna, var
skeleggur í skoðunum og hafði tölu-
verð áhrif á marga sem kynntust hon-
um, þar á meðal mig. Hann hafði mik-
inn áhuga á öðru fólki og átti
einstaklega létt með að kynnast því.
Hann átti jafnvel heima í félagsskap
stórmenna í hefðarsölum, hálf-
skuggalegra stammgesta á knæpum
Kaupmannahafnar eða stúdenta við
uppþvottinn á Nordisk kollegium.
Stefán var í senn ævaforn og síung-
ur. Hann var einstakur bæði að þekk-
ingu og karakter. Margir munu sakna
hans sárt og betri eftirmæli fær nokk-
ur naumast kosið sér.
Sverrir Jakobsson.
Við hjónin kynntumst Stefáni
Karlssyni handritafræðingi snemma
á 7. áratug síðustu aldar í Kaup-
mannahöfn, en við vorum þar við nám
og störf. Stefán var þá formaður Ís-
lendingafélagsins í Höfn og er hann
einkar minnisstæður fyrir skemmti-
legar og snjallar ræður við hin ýmsu
tækifæri, fluttar á svo fallegu og til-
gerðarlausu máli, að maður öfundaði
hann af. Hvergi var of né van. Okkur
bauð þá ekki í grun, að við ættum eftir
að búa undir sama þaki og hann í
rúman aldarfjórðung.
Betri nágranni er vart fundinn.
Þessi ár í sambýli við Stefán hafa auð-
vitað verið fljót að líða. Börnin hafa
komist til nokkurs þroska og eru flog-
in úr hreiðrinu, en meðan á skóla-
göngu stóð var ekki ónýtt fyrir þau að
geta leitað til sérfræðings á hæðinni
fyrir ofan. Við erum ekki svo kunnug
fræðastörfum Stefáns, þótt aldrei
stæði á því að hann útskýrði, hvað
hann væri að sýsla hverju sinni. Eink-
um er hann var við rannsóknarstörf í
Kaupmannahöfn hin síðari ár. Það
vildi oft gleymast upp á síðkastið, að
hann var fyrir löngu kominn á eft-
irlaun. Líklegt er, að fáum mönnum
sé gefin slík starfsorka og brennandi
áhugi fyrir sínu starfssviði. Vinnu-
dagurinn var alltaf býsna langur og
stundum fannst okkur eins og hann
þyrfti ekki að sofa. Um sjöleytið á
hverjum morgni var hann farinn í
sund í Vesturbæjarlauginni þótt við
vissum af því, að hann var að vinna
lengi fram eftir kvöldið áður. Gest-
risni hans var með afbrigðum og hann
opnaði gjarnan heimili sitt fyrir ýmsu
fólki til lengri og skemmri dvalar, sem
til Íslands leitaði til þess að auka
þekkingu sína og sinna fræðastörfum.
Einkum hændist að honum ungt fólk,
enda var hann alltaf einn af þeim,
bæði í anda og atferli. Á hverju sumri
leitaði hann á æskustöðvarnar fyrir
norðan í mánuð eða svo. Í Fnjóskadal
átti Stefán sælureit á jörðinni Belgsá,
þar sem bernskuheimili hans var. Þar
fengum við hjónin oft að njóta næðis
er við vorum á ferðalagi norður þar.
Samt hittist svo á, að aldrei var Stef-
án heima er okkur bar að garði. Þarna
bjó hann gjarnan í tjaldi og vart er
hægt að komast í nánari snertingu við
ættjörðina en þannig við fuglasöng og
nið í læknum sem rann um reitinn
hans.
Foreldrar Brigitte voru öllu heppn-
ari að hitta Stefán heima fyrir í
Fnjóskadalnum. Sú heimsókn var
auðvitað hin ánægjulegasta. Þau voru
frá Sviss og komu hingað á hverju
sumri í yfir tuttugu ár og kynntust
honum allvel. Þau eru nú bæði látin.
Við vorum einmitt stödd í Sviss í síð-
ustu viku að undirbúa jarðarför Leon-
ie móður Brigitte, er Steinunn dóttir
Stefáns tilkynnti okkur hið sviplega
fráfall.
Við munum sakna Stefáns sárt sem
trausts vinar. Ljúflegt viðmót og
gamansemi er við hittumst að morgni
dags á leið til vinnu var sem krydd í
tilveruna og fótatakið á hæðinni fyrir
ofan, sem var auðþekkt, heyrist nú
ekki framar.
Við sendum Steinunni, dætrum
hennar og eiginmanni samúðarkveðj-
ur svo og öllum vinum Stefáns, sem
eiga nú minninguna eina. Hún er hins
vegar ákaflega dýrmæt.
Brigitte og Pétur B. Lúthersson.
Mikið voðalega var vont að missa
hann Stefán Karlsson svona snögg-
lega. Enginn vissi betur en hann
myndi geta sinnt vini sínum Guð-
mundi biskupi hér í Árnastofnun um
hríð en Stefán var nýkominn hingað
út til starfa er hann lést. Ég hafði
heitið mér því að eiga löng samtöl við
Stefán um Ísland í Danmörku, forn-
ritin, Árnastofnun og pólitík. En það
varð semsé ekki.
Stefáni kynntist ég í Hrísey þegar
hann var að heimsækja Steinu og
stelpurnar hennar og Tryggva forð-
um. Þá bjuggu þær í Hrísey Svandís
dóttir mín og Steinunn dóttir Stefáns
og þær höfðu ákveðið að verða systur
þar sem þeim hafði ekki verið séð fyr-
ir systrum af foreldrunum með hefð-
bundnum hætti. Ég veit ekki betur en
þær séu systur enn og verði; þannig
áttum við Stefán saman dætur. Við
urðum kallarnir samferða að skíra
Helgu, Önnu og Odd í Hríseyjar-
kirkju; þetta var árangursríkt heið-
ingjatrúboð sögðum við hvor við ann-
an á tröppunum.
Fræðistörf Stefáns Karlssonar
þekkti ég ekki að neinu gagni enda
munu aðrir sem þekkja til gera því
skil. Hitt þekkti ég að Stefán var góð-
ur félagi til dæmis 1990 þegar Al-
þýðubandalagið fór í gegnum sínar
erfiðustu kosningar í Reykjavík
nokkru sinni og kom aðeins einum
manni í borgarstjórn. Þá tók Stefán
því eins og sjálfsögðum hlut að setjast
á listann hjá okkur og taka þátt í bar-
áttunni, pappírsvinnu alls konar, gott
ef ekki útburði á blöðum og öllu því
sem nauðsynlegt er í kosningabar-
áttu. Og það var gott að njóta Stefáns
í félagsverkum; þannig var maðurinn,
greindur og hlýr. Hann var líka fé-
lagsvanur meðal annars frá fé-
lagsstörfum sínum í Kaupmannahöfn
um langt árabil þar sem hann leiddi
Íslendingafélagið með glæsibrag eins
og sagt er frá í bók Margrétar Jón-
asdóttur.
Við söknum Stefáns og með þess-
um línum flyt ég honum þakkir okkar
Guðrúnar, en sendi þeim Steinu og
Arthúri og stelpunum, Helgu, Önnu
og Höllu, hlýjar samúðarkveðjur frá
borginni við Eyrarsund. Stefán skildi
margt eftir sig af glæsilegum fræði-
störfum sem munu standa meðan
gluggað er í íslensk handrit; hann lét
eftir sig drengileg félagsverk, ekki
síst við Eyrarsund. En stelpurnar
fjórar, gáfaðar, listrænar og glæsileg-
ar standa þó öllu framar og verða sér
og sínum og minningu Stefáns Karls-
sonar fagur vitnisburður um langa
tíð.
Svavar Gestsson.
Unglegur, fjörlegur og stundum
gáskafullur, þess á milli alvörugefinn
og flutti mál sitt á fagurri norðlensku
af festu og sannfæringarkrafti. Þann-
ig kom Stefán Karlsson mér fyrir
sjónir allt fram undir hið síðasta. Árin
fóru vel með hann eins og gerist með
suma þá sem sýnast eldri en þeir eru í
æsku. Skallinn og skeggið grátt hurfu
fyrir einörðum svip og bliki í auga yfir
rjóðum vöngum. Mestu skipti hans
innri maður, það jafnvægi sem hann
bjó yfir og sú ögun sem hann tamdi
sér í verkum sem lengi munu duga.
Samskipti okkar og kynni urðu
mest á sjötta áratugi síðustu aldar og
á þeim byggðist vinátta og traust til
loka þótt leiðir lægju sjaldan saman.
Okkur sem höfðum hann sem efna-
fræðikennara í MA veturinn 1951–
1952 datt fæstum í hug að þar færi
upprennandi sérfræðingur í íslensku
máli og bókmenntum. Ég efast um að
þekking kennarans á „kemi“ hafi náð
langt langt út fyrir kverið sem stuðst
var við en hann kunni að miðla og síð-
an hefur þessi grein verið mér kært
efni. Næst lágu leiðir saman í Atlavík
á sumarhátíð 1955 og þar stóð þessi
sigldi Fnjóskdælingur fyrir færeysk-
um dansi á grundunum þegar leið á
nótt. Sumarið eftir vorum við saman í
landmælingum í flokki Steingríms
Pálssonar á öræfum, fyrst á Sprengi-
sandi og síðan vestan Þjórsár með
bækistöð við Kisu. Stefán kom seinna
til leiks en þeir sem göslast höfðu yfir
Tungnaá á Hófsvaði, hafði gerst
frambjóðandi þjóðvarnarmanna í
Eyjafirði í alþingiskosningum þá um
vorið. Við höfðum merkt fyrir „flug-
velli“ svo lenda mætti með Stefán og í
Illugaveri var honum fagnað með
veigum sem fylgdu úr höfuðstaðnum.
Um haustið hleypti ég heimdrag-
anum og næstu árin lágu leiðir okkar
nokkrum sinnum saman í Kaup-
mannahöfn þar sem Stefán var nú
tekinn til við íslensk fræði fyrir alvöru
og sat við fótskör meistara Jóns
Helgasonar í Árnastofnun. Inn þang-
að leiddi hann aðvífandi námsmann
frá Saxlandi sem fékk að bera augum
þau dýru membrana sem urðu við-
fangsefni Stefáns upp frá því.
Stafkrókar heitir ritgerðasafnið
sem Árnastofnun færði okkur af til-
efni sjötugsafmælis forstöðumanns
síns. Það er mikill fjársjóður,
skemmtilestur þeim sem unna ís-
lenskri tungu og skynja að hún er líf-
taugin sem skiptir okkur máli hér á
skerinu. Stefán var öðrum mönnum
betur læs á rithendur. Oft hefur hon-
um eflaust farið sem Jóni læriföður
sínum Helgasyni að „... hugurinn sá
yfir hlykkjóttum stafanna baugum
hendur sem forðum var stjórnað af
lifandi taugum.“ Viðhorf okkar Stef-
áns til stjórnmála runnu að ég hygg í
svipuðum farvegi. Það undraði mig
því ekki að hitta hann fyrir nokkru í
fagnaði með Vinstri grænum. Eflaust
hefur hann undir lokin glaðst af ein-
lægni við þau tíðindi að sjá erlendan
her tygja sig brott af Suðurnesjum.
Stefán var víðsýnn og laus við ein-
strengingshátt. Auk fræðiiðkana
lagði hann mörgu lið. Varðveisla og
ræktun menningararfsins var þó sú
hugsjón sem hann hlúði að lengst og
best á farsælli ævi.
Hjörleifur Guttormsson.
„Við sjáumst í næstu viku!“ Hversu
oft hefur maður ekki kvatt með þess-
um orðum. Þegar ég kvaddi vin minn
Stefán Karlsson eftir ennþá eina
ánægjulega samverustundina, reikn-
aði ég að sjálfsögðu með að svona yrði
það; við mundum hittast þegar ég
kæmi aftur til Kaupmannahafnar í
næstu viku. En það varð ekki þannig,
ég var að kveðja þennan mæta mann
og elskulegan vin í síðasta skiptið.
Þrátt fyrir mikil ferðalög og bú-
setuskipti, höfum við alltaf náð að
hittast með jöfnu millibili, annaðhvort
í Kaupmannahöfn þar sem hann hafði
tímabundna búsetu, eða í Reykjavík
þar sem ég hafði tímabundna búsetu.
Við náðum meira að segja að hittast á
Akureyri þar sem ég kem nú afar
sjaldan. Þess á milli voru það ófá
tölvubréfin sem fóru á milli okkar. En
það var sama hvar, eða undir hvaða
kringumstæðum við hittumst, alltaf
var jafn gott að hittast og alltaf var
samveran jafn ánægjuleg og inni-
haldsrík. Ég hef oft sagt að ég er svo
lukkulega sett að hafa getað kallað
Stefán Karls vin minn, ég er óend-
anlega þakklát fyrir það og vil bera
minninguna um hann með mér sem
eitt af því góða sem hefur hent mig í
lífinu mínu. Auk margra góðra eig-
inleika í fari þessa manns, tókst hon-
um alltaf að segja mér eitthvað sem
ég hafði ekki heyrt áður, hann gat
endalaust gefið frá sér af reynslu
sinni og þekkingu, örlæti hans var
einstakt, hvort sem um var að ræða
þekkingu hans, vináttu eða verald-
lega hluti. Og alltaf var veitt á svo fal-
legan og yfirlætislausan hátt. Mikið
sem ég er rík að hafa átt þig að vini.
Það eru margir sem geta sagt það
sama, vinirnir hans voru svo margir.
Stefán skilur mikinn auð eftir sig og
þar á ég ekki bara við fræðilegan auð.
Hann skilur eftir sig mikinn auð í
hugum okkar sem þekktum hann, í
formi minninga sem við öll sem nut-
um samvista við hann eigum og
geymum með okkur. Með þakklæti í
huga kveð ég þig, minn kæri vinur,
við sjáumst ekki í næstu viku, þannig
átti þetta að vera.
Elsku Steinunn og fjölskylda, við
Sigfús vottum ykkur dýpstu samúð
og biðjum allar góðar vættir að vera
með ykkur.
Svava Aradóttir.
Kæri Stefán.
Ég fann grænu þrumuna sem þú
baðst mig um að setja á blómin, á
meðan þú varst ekki hér. Ég ætla
ekki að gleyma henni.
Þannig að blómin þín haldi áfram
að blómstra, á meðan þú ert ekki hér.
Með bestu kveðjum,
Hélene Tétrel.
Síðla vetrar kvaddi Stefán okkur,
félaga sína í Sundlaug Vesturbæjar,