Morgunblaðið - 27.08.2006, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 27. ÁGÚST 2006 MORGUNBLAÐIÐ
T
il forna var landareign
draumur sérhvers Ís-
lendings. Virðing
höfðingja og verald-
legt vald byggðist að
stórum hluta á jarða-
eign og kirkjur söfn-
uðu jörðum í stórum stíl. Síðan er
eins og menn hafi fjarlægzt draum-
inn um landið; landareign kom fyrir
lítið og bændur bjuggu að heita má
óáreittir að sínu. Þannig lengi, unz
laxinn fór að draga að sér fjársterka
aðila og hleypa lífi í sölu jarða á
bökkum árinnar; þannig jarðasöfn-
un er fjarri því að vera nýtt fyr-
irbrigði á Íslandi. Með vaxandi þétt-
býli varð persónulegt afdrep á eigin
landi aftur draumur sérhvers
manns, kannski ekki í jarðavís, en
það líka með aukinni peningaeign
fólks. Flóttinn úr sveitunum snerist
upp í ásókn í dreifbýlið.
Síðustu misserin hafa menn séð
nýja þróun í jarðakaupum; sett eru á
fót félög til þess að kaupa jarðir í
stærri stíl en áður hefur þekkzt og
þá ekki einasta þar sem lax- og sil-
ungsveiði og frístundabyggð býr að
baki. Menn sækjast nú líka eftir öðr-
um hlunnindum; vatni, landi fyrir
skóg- og hrossarækt og rjúpnaveiði-
landi, svo dæmi séu nefnd. Einnig
fjárfesta menn bara í landinu sjálfu í
von um áframhaldandi verðhækkun
þess. Ofan á allt saman eru bújarðir
almennt orðnar eftirsóttar búskap-
arins vegna; fyrir mjólkur- og/eða
kjötkvóta. Öll þessi eftirspurn hefur
stórhækkað jarðaverð í landinu og
baráttan um bújarðirnar hefur
hleypt af stað umræðu um kosti
hennar og galla.
Þessi umræða virðist snerta djúp-
an tón í þjóðarsálinni og vekja
spurninguna : Hver á Ísland? Flest-
ir, sem slitið hafa barnsskónum,
muna þegar íslenzkar fjölskyldur á
ferð um landið bönkuðu upp á hjá
bændum á leið sinni og fengu leyfi til
að tjalda í túninu. Vantaði mjólk í
kaffisopann var hlaupið að næsta
kúahóp og mjólkað beint í bollann. Í
dag dettur fæstum í hug að tjalda
annars staðar en á merktum tjald-
stæðum og þá gegn borgun, enda
þjónusta við ferðamenn orðin tekju-
lind margra bænda. Og menn sjá í
hendi sér nauðsyn þess að stýra um-
gengni ferðamanna um landið eftir
því sem þeim fjölgar. En kannski má
á milli vera. „Það hefur aðeins borið
á því að þéttbýlisbúar setji upp skilti
á heimreiðar að býlum sínum sem á
stendur: „Einkavegur“ og vilja ekki
fá fólk á landið, þegar þeir eru búnir
að kaupa það,“ segir Eggert Páls-
son, bóndi í Fljótshlíð. Og annar við-
mælandi tók dæmi af Snæfellsnesi,
þar sem sjá mætti slík skilti við aðra
hverja heimreið. Fram hjá þeim fara
menn ekki til að tína ber í hlíð.
Reyndar má velta því fyrir sér,
hvort sá tími sé á næsta leiti að
menn þurfi að borga fyrir aðgang að
berjalöndum, svipað og gerzt hefur
með önnur hlunnindi á borð við sil-
ung, gæs og rjúpu.
Landið nær sálinni en fiskurinn
Menn velta því fyrir sér hvaða
áhrif breytt eignarhald á jarðnæði
hafi á ásýnd sveitanna. Þau eru
óteljandi ljóðin sem þjóðskáldin ortu
á rómantískum nótum um bóndann
sem yrkir landið sitt. Enda ekki
langt síðan Íslendingar voru um-
fram allt bændasamfélag. Nú heyr-
ist á viðmælendum okkar að þeir ótt-
ast að fólksfækkunin leiði til þess að
ekki verði nægur mannskapur til að
mynda samfélag sveitarinnar; ekki
verði nægt fólk til að syngja í kirkju-
kórnum eða halda úti þokkalegu
þorrablóti. Samneytið við annað fólk
er þarna lykilatriði. Viðmælendur
okkar gera greinarmun á þeim, sem
halda sig til hlés, og hinum, sem
ganga inn í sveitasamfélagið, eins og
þéttbýlisbúinn sem á orðið tvær
kindur og hest í frístundabyggðinni
og tekur þátt í smölun með sveitung-
unum á hverju hausti og mætir á
þorrablótið.
Aðrir viðmælendur kvarta undan
jarðeigendum „af mölinni“, sem
hirða hvorki um að smala land sitt
né sinna viðhaldi girðinga sem skap-
ar vandamál vegna búfénaðar. Þó
kveða lög á um skyldu landeigand-
ans í hvorutveggja; hver bóndi er
skyldur að smala heimaland sitt á
hausti samhliða leitum, ef sveitar-
stjórn mælir svo fyrir og sama gildir
um eigendur eyðibýla, þó að þeir eigi
þar ekki fjárvon. Samkvæmt girð-
ingarlögum er landeiganda skylt að
greiða girðingarkostnað að jöfnu við
þann sem á næstu jörð við og skal
halda öllum girðingum svo vel við að
búfé eða öðrum stafi ekki hætta af
þeim, auk þess sem halda skal sam-
girðingum, sem skilja að tvær jarðir,
við þannig að þær séu gripheldar.
Umræðan um jarðakaupin hefur
hitnað með hverjum mánuðinum og
fleytt alls kyns sögum um jarðaverð
og uppkaup á jörðum. Auðmaðurinn
með peningatöskuna er orðinn mað-
urinn með ljáinn í sveitapiltsins
draumi.
Þessi umræða minnir um margt á
umræðuna um kvótakerfið á sínum
tíma, nema hvað landið virðist ef
eitthvað er standa þjóðarsálinni nær
en fiskurinn; í okkur blunda fleiri
bændur en fiskimenn. Sægreifinn er
kominn í land.
Enginn, ekki einu sinni þeir sem
reka hornin í flest annað, mælir
gegn því að jákvætt sé að bændur fái
nú betra verð fyrir jarðir sínar en
áður og geti látið af búskap með
reisn. Hvað það snertir er ástandið
nú og fyrr sem hvítt og svart.
„Himnasendingu,“ kallaði einn við-
mælandi okkar þessa breytingu.
Hins vegar vilja gagnrýnendurnir
meina að í svo háu jarðaverði, sem
nú er orðið, og samþjöppun eign-
arhalds á jörðum felist hættur fyrir
endurnýjun bændastéttarinnar og
byggðaþróun í landinu.
Einar Kári Magnússon, ungur bú-
fræðingur úr Gnúpverjahreppi, seg-
ir jarðir „heima“ með engu nema
ónýtum útihúsum fara á 80 milljónir,
jafnvel engar sérstakar bújarðir
sem hafa lítið ræktunarland en þeim
mun meira heiðaland. Þrátt fyrir
lánamöguleika sé útborgunin hærri
en svo, að hann ráði við hana. Í sam-
tölum okkar komu fram dæmi um,
að bændur, sem hyggjast hætta bú-
skap og selja jörðina, slái sumir
hverjir af söluverðinu til að tryggja
að búskapur haldist áfram á jörð-
inni. Jarðaverð er þó mishátt eftir
landshlutum eins og Einar Kári
bendir á og hann spáir því að fram-
tíðarlönd íslenzkra bænda verði á
Vestfjörðum, Austurlandi og Norð-
austurlandi.
Þeir, sem tala um hættur samfara
háu jarðaverði og samþjöppuðu
eignarhaldi vísa til þess, að í ná-
grannalöndum gildi strangar reglur
um eignarhald og ábúðarskyldu
jarðareiganda meðan hvorutveggja
er frjálst hér á landi. Þessir menn
vilja girða með regluverki fyrir
hættuna á því sem þeir nefna öfug-
þróun. Aðrir telja slíkt með öllu
óþarft og segja regluverk beinlínis
fela í sér dragbítshættu fyrir nauð-
synlega framþróun.
Bændasamtökin ætla að láta gera
úttekt á því hvernig eignarhald á
jörðum hefur breytzt á síðustu árum
og hvaða áhrif það hefur haft á ábúð
jarða og sveitarfélögin, þar sem þær
eru. Aðalfundur Búnaðarsambands
Norður-Þingeyinga lýsti nýlega
„áhyggjum sínum yfir uppkaupum
auðmanna á bújörðum landsins.
Fundurinn brýnir stjórn B.Í. til að
leita allra leiða sem tiltækar eru til
að draga úr óæskilegri samþjöppun
á eignarhaldi bújarða.“
Lífsval með flestar jarðir
Á lista Skýrr yfir þann fyrir-
tækjaflokk, sem fellur undir leigu á
landi og landréttindum, eru 259 fyr-
irtæki. Flest eru þetta veiðifélög og
rekstrarfélög tengd veiðiréttindum,
en þegar rætt er um það nýjasta í
jarðakaupamálum, ber nafn fyrir-
tækisins Lífsvals oftar á góma en
annað. Tilgangur þess félags er
skráður m.a. kaup, sala og rekstur
jarða og þar fara saman fjársterkir
athafnamenn, sem kaupa jarðir í
stærri stíl en aðrir.
Sumir nefna að Lífsval hafi keypt
Uppkaup á jörðum – öfu
Innkoma fjársterkra aðila á jarðamarkaðinn hefur
hleypt auknu lífi í umræðuna um landið og eiganda
þess. Uppkaup á jörðum er ekkert nýtt fyrirbrigði á
Íslandi, en nú kaupa þessir aðilar jarðir í stærri stíl en
áður hefur þekkzt; sá stórtækasti á allt að 40 jarðir.
Því velta menn fyrir sér hvaða áhrif samþjöppun
eignarhalds kunni að hafa á bú og byggð í landinu.
Eftir Bergþóru Njálu Guðmundsdóttur
og Freystein Jóhannsson

 


 

      
 
 
 
 
  
   
 


 

   
 !  
  
  "
# $ %
 

"

  
   

& ' ( %