Morgunblaðið - 14.11.2007, Blaðsíða 26

Hann Mummi frændi minn erlátinn eftir langt og við-burðaríkt líf. Guðmundurfæddist í Skuggahverfinu.
Hann var elstur barna þeirra hjóna Jóns
Þorvarðarsonar, kaupmanns í Verðandi,
og konu hans, Halldóru Guðmunds-
dóttur. Valli (Þorvarður), sem fórst 26
ára gamall af slysförum, var árinu yngri
og þriðja barnið, móðir mín Steinunn,
þremur árum yngri. Þau Jón og Hall-
dóra hófu búskap í litlum timburbæ við
Lindargötu (Stóragerði), hjá Ragnheiði
langömmu, en byggðu sér fljótlega fal-
legt hús við Öldugötu. Þar bættust í
systkinahópinn Nonni (Jón Halldór),
Ragga (Ragnheiður) og Gussi (Gunnar).
Systkinahópurinn á Öldugötunni óx og
dafnaði við góðar aðstæður eftir því sem
þá gerðist. Nóg var að bíta og brenna og
börnin alin á kjarngóðu fæði, lýsi, göml-
um gildum og húmor. Það var sjaldan rif-
ist, oft hlegið og mikið sungið. Börnin
lærðu að njóta góðra gjafa lífsins, treysta
á sjálf sig og bera ekki tilfinningar á
torg.
Guðmundur var snemma fyrirliði
systkinahópsins og fyrirmynd. Frá
blautu barnsbeini naut hann ástar og
aðdáunar fjölskyldunnar. Hann varð
ósjálfrátt foringi hvar sem hann fór. Sög-
ur móður minnar af uppátækjum þeirra
systkina og annarra krakka í Vest-
urbænum eru hluti af mínum minn-
ingasjóði. Mér finnst sem ég hafi sjálf
tekið þátt í leikjunum og hátíðarstundum
á Öldugötunni, þegar Mummi söng og
spilaði á píanóið í stofunni hennar ömmu
Dóru, og afi Jón söng milliröddina – tveir
mjúkir bassar með fullkomna tónheyrn.
Börnin á Öldugötunni bjuggu við aga
en líka frelsi til að sinna því sem hugur
þeirra stóð til. Mummi gekk í skátaflokk-
inn Væringja 1934 og tveimur árum síðar
var hann orðinn foringi hóps síns. Skáta-
starfið átti vel við hann og opnaði honum
nýja heima. Hann sótti skátamót hér og
erlendis. Meðal annars fór hann á
Jamboree til Hollands árið 1937 þar sem
hann hitti sjálfan Baden-Powell. Að því
loknu fór hann með félögum á heimssýn-
inguna í París. Hann eignaðist góða vini
meðal skátanna og ferðaðist með þeim
um Ísland. Eitt sinn gekk hann með
nokkrum félögum norður yfir Sprengi-
sand. Þeir hjóluðu svo aftur suður um
misjafna vegi, löngu fyrir daga gíra og
fjallahjóla.
Afi Jón hafði þráð að læra en missti
föður sinn og eldri bróður í sjóinn 18 ára
gamall og varð því fyrirvinna Ragnheið-
ar móður sinnar og yngri systkina. Hann
hét börnum sínum því að þau mættu
læra hvaðeina sem hugur þeirra stæði
til, en bætti við að síðan yrðu þau að
standa á eigin fótum. Að loknu skyldu-
námi fór Guðmundur í Verslunarskóla
Íslands og síðar til Englands í hálfs árs
verslunarnám. Líklega hefur afi Jón von-
ast til að Guðmundur fetaði í fótspor
hans og tæki við Verðanda. Guðmundi
sóttist námið vel en félagslífið í Versló
átti hug hans. Líklega vissi hann þá þeg-
ar að hann var ekki kaupmannsefni.
Hann gerðist formaður málfundafélags-
ins, stóð fyrir skemmtunum, gekk í
skólakórinn en var strax rekinn þaðan
þar eð hann spillti kórsöngnum vegna
raddstyrks.
Að námi loknu vann Guðmundur hjá
föður sínum um skeið, þá á skrifstofu og
loks eitt sumar hjá Hitaveitunni. En þá
höfðu örlögin gripið rækilega í taumana.
Guðmundur lenti í söngnámi hjá Pétri
Jónssyni nánast fyrir tilviljun. Hann
fylgdi félaga sínum, sem hann taldi efni í
góðan söngmann, til Péturs. Sá hætti en
eftir sat Guðmundur. Í febrúar 1943 fékk
hann hlutverk í Árstíðunum eftir Haydn
og sama ár hlutverk í Jóhannesarpassí-
unni. Hann þótti efnilegur. Því var ekki
um annað að ræða en semja við afa Jón,
sem var heldur tregur í taumi en gat ekki
gengið á bak orða sinna, og Guðmundur
hélt utan til söngnáms. Evrópa var lokuð
vegna styrjaldarinnar og því lá leiðin til
Bandaríkjanna. Hann nam söng við
einkaskóla í Los Angeles í tvö ár, hjá
Samoiloff nokkrum, rússneskum gyð-
ingi, manni sem hann lýsti sjálfur sem
„hálfgölnum karli en skrambi góðum
kennara“. Foreldrar Guðmundar
styrktu hann til námsins eins og þau
gátu.
Eftir árs söngnám kom Guðmundur
bær listamaður
lund, en hann v
fullkominn frek
Tilfinningar ha
honum var ekki
Dadda sá lengs
stúss. Hún rak
og útsjónarsem
mat þegar hann
eða sýningum l
vinnudaga. Hún
fyrir löng og er
in. Henni tókst
á Silkitrommun
nýjum kjól.
Eitt það síða
banabeði var að
heim til að vinna, enda engin námslán á
þeim tímum. Þá hitti hann yndislega
stúlku á KR-balli og fylgdi henni heim,
lengri leiðina umhverfis Tjörnina og
vestur á Hringbraut. Þar með voru örlög
hans ráðin. Þessi kona var Þóra Haralds-
dóttir, lífsförunautur Guðmundar, en
hún lést árið 1982. Þóra eða Dadda, eins
og við kölluðum hana, var ljóshærð og
björt, með dillandi hlátur, góð mann-
eskja, viljasterk og verkhög. Ég þori að
fullyrða að ást hennar til manns síns og
það að hún var honum klettur skipti
sköpum fyrir feril Guðmundar sem
manns og listamanns. Þau giftust árið
1945 og héldu saman til Bandaríkjanna
þar sem Guðmundur nam annað ár og
nutu nú líka stuðnings tengdaforeldr-
anna. Frumburður þeirra, Ástríður Guð-
mundsdóttir, fæddist á Íslandi 1947. Það
ár setti Guðmundur líklega met í tón-
leikahaldi en hann þurfti að endurtaka
sama einsöngsprógrammið í Gamla bíói,
við undirleik Fritz Weisshappel píanó-
leikara, þrettán sinnum. Hann hlaut frá-
bæra dóma og síðla árs 1947 fluttist litla
fjölskyldan til Svíþjóðar, því Guðmundur
hafði fengið sænskan styrk til tveggja
ára framhaldsnáms við óperudeild Kon-
unglega tónlistarskólans í Stokkhólmi. Á
þriðja tug umsækjenda sótti um en tveir
komust að sem styrkþegar, Guðmundur
og Elísabet Söderström sópransöng-
kona.
Allt frá því að Guðmundur hóf fyrst
upp raust sína í söng átti hann glæstan
feril. Hann var einn af burðarásum ís-
lenskrar óperu- og kórtónlistar langt
fram eftir 20. öld, söng í sumum merk-
ustu óperum og kórverkum tónbók-
menntanna og kenndi söng fram á síð-
ustu ár. Ég læt aðra um að fjalla um
þann feril.
Barítónrödd Guðmundar er ógleym-
anleg, djúp og hlý en líka björt og há.
Líklega fæddist hann með fullkomna
öndun heimssöngvara. Röddin entist
nánast til æviloka. Söngur hans hljómaði
oft á öldum ljósvakans. Mér er í barns-
minni að þá lagði amma alltaf frá sér
verk, settist og fékk alla nærstadda til að
hlusta.
Guðmundi og Döddu bættust tvö
mannvænleg börn auk Ástríðar, Valli
1953 (Þorvarður Jón) og Halldóra 1958.
Árið 1959 tóku þau hjón sig upp með
börn sín og dvöldu í Vínarborg um eins
árs skeið svo Guðmundur mætti enn
bæta við menntun sína. Þar buðust hon-
um ýmis tækifæri en hugurinn leitaði
heim.
Við Ástríður erum nánast jafnaldrar,
frænkur og góðar vinkonur. Ég naut
þess að fá að fara með henni að hlusta á
Mumma syngja, ýmist á tónleikum, hér-
aðsmótum, óperum, óperettum eða í
revíum, og oftast fengum við að fara bak-
sviðs og sjá furðulega málaða og skrýdda
listamenn í návígi. En ég sat ein á tröppu
á efri svölum í Þjóðleikhúsinu 1960 og
hlýddi á Rigoletto, þá var Ástríður í Vín.
Ég var líka tekin með 17. júní en þá söng
Mummi fyrir mannhafið af Arnarhóli.
Við stelpurnar loguðum af stolti. Ein-
hverju sinni gengum við frænkurnar
með Mumma frænda niður Laugaveg-
inn, dauðleiðar. Gangan tók óratíma,
enda þurfti hann að kyssa nánast hverja
einustu konu sem á vegi okkar varð og
bjóða körlunum í nefið!
Einhverjar bestu minningar mínar af
frænda mínum eru frá sunnudags-
heimsóknum til afa og ömmu á Öldugöt-
unni. Amma bar jafnan fram kaffi og ein-
ar 12 sortir og límonaði handa okkur,
sístækkandi hópi barnabarna. Að lokinni
kaffidrykkju fóru amma og systkinin
stundum í kapp. Leikurinn snerist um að
halda tóninum án þess að þurfa að draga
andann. Fullorðna fólkið söng Aaaaaaaa,
þar til hver á fætur öðrum sprakk, Guð-
mundur oftast næstsíðastur. En hann
hafði ekki roð við ömmu. Hún söng ein og
að því er virtist áreynslulaust sitt Aaaa
langa stund. Þessi stillta kona varð
skelmsk til augnanna. Fleiri gætu nú
haldið tóninum í Hraustum mönnum en
hann Mummi.
Eftir að amma Dóra lést árið 1964 tók
Dadda við því hlutverki hennar að halda
okkur saman. Þau tóku um tíma við
Ingu, systur minni, í veikindum föður
okkar og þegar hann lést reyndust þau
okkur vel.
Guðmundur var fyrst og fremst frá-
Guðmundur J
Listahátíð Guð
Útvarpsstjóri
26 MIÐVIKUDAGUR 14. NÓVEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
KYNLÍF TIL AÐ KOMAST AF
Hlutskipti þorra þeirra Íraka,sem hafa flosnað upp vegnainnrásarinnar í Írak, er öm-
urlegt. Talið er að 4,2 milljónir Íraka
hafi flúið land frá því að Bandaríkja-
menn réðust inn í Írak í mars árið
2003. Í gær kom fram Erika Feller,
einn af yfirmönnum Flóttamanna-
stofnunar Sameinuðu þjóðanna, og
sagði að stærsta flóttamannavanda-
málið nú væri vegna Íraka, sem hefðu
hrakist á braut vegna innrásarinnar
og hernáms Íraks. Flestir eru flótta-
mennirnir í Sýrlandi, en einnig hafa
margir flúið til Líbanons, Egypta-
lands og Írans. Feller talaði sérstak-
lega um örlög íraskra kvenna, sem
neyddust til að selja líkama sinn sér
til lífsviðurværis. Hún nefndi vand-
ann „kynlíf til að komast af“. Feller
sagði að iðulega væri um svokölluð
„helgarhjónabönd“ að ræða. Það færi
þannig fram að fjölskyldur létu dæt-
ur sínar af hendi í hjónaband um
helgar til manna, sem tilbúnir væru
til að borga. Á sunnudegi færi síðan
fram skilnaður. Þá væru einstæðar
mæður iðulega í þeirri stöðu að þær
ættu engan annan kost en vændi til að
framfleyta sér og fjölskyldum sínum.
Vandi flóttamannanna er ekki að-
eins fólginn í því að þá vanti mat og
húsaskjól. Margir búa einnig við of-
sóknir og þrælkun. Útilokað er fyrir
flesta flóttamennina að snúa heim
aftur, en við mörgum þeirra blasir að
vegabréfsáritanir þeirra renni út án
þess að þeir eigi kost á endurnýjun.
Stríðið í Írak hefur kostað gríðar-
legt fé. Samkvæmt skýrslu, sem
demókratar í Bandaríkjunum hafa
tekið saman, má ætla að þegar komi
að lokum næsta árs muni stríðið í
Írak hafa kostað 1.300 milljarða doll-
ara. Repúblikanar myndu sjálfsagt
segja að þessi upphæð sé mun lægri.
Eitt er þó víst að Bandaríkjamenn
hafa ekki lagt nema brotabrot af því
fé, sem þeir hafa lagt í Íraksstríðið, í
að hjálpa því fólki, sem hefur flosnað
upp af þeirra völdum.
Flóttamannavandinn er ekki að-
eins alvarlegur fyrir þau lönd, sem
hafa tekið á móti landflótta Írökum.
Hann er einnig grafalvarlegur fyrir
íraskt þjóðfélag. Stór skörð hafa ver-
ið höggvin í hina menntuðu millistétt
í landinu. Með flóttamönnunum hefur
gríðarlega mikil þekking horfið í
burtu og það mun torvelda alla upp-
byggingu. Skömm Bandaríkjamanna
og allra þeirra þjóða, sem studdu inn-
rásina í Írak, þar á meðal Íslendinga,
er hins vegar sú að leggja ekki
áherslu á að hjálpa flóttamönnunum.
Sýrlendingar hafa reynt að hjálpa
eftir mætti, en þeir njóta ekki vel-
þóknunar Bandaríkjamanna, sem eru
ekki með sendiráð í Damaskus. Önn-
ur ríki eru hins vegar orðin tregari til
að taka við fleiri landflótta Írökum.
Ein ástæða fyrir því er hversu lítinn
stuðning Bandaríkjamenn veita til
þess að hjálpa þeim.
Sameinuðu þjóðirnar skora á al-
þjóðasamfélagið að veita meiri að-
stoð. Þeir, sem sköpuðu glundroðann,
bera líka ábyrgðina.
AUKIN ÁFENGISNEYZLA
Í fréttum mbl.is, netútgáfu Morg-unblaðsins, í gær kom fram, að
áfengisneyzla á Íslandi hefur aukizt
um 65% á aldarfjórðungi. Áfengis-
neyzla Íslendinga nam 7,1 alkóhól-
lítra á íbúa 15 ára og eldri árið 2005.
Þessar tölur eru úr nýrri skýrslu
OECD yfir þróun áfengisneyzlu á
tímabilinu 1980-2005.
Hér gætir vafalaust áhrifa hins
áfenga bjórs.
Aukin áfengisneyzla er ekki já-
kvæð þróun heldur neikvæð. Áfengi
er löglegt vímuefni en í sumum til-
vikum eru afleiðingar af áfengis-
drykkju sízt betri en af neyzlu sumra
ólöglegra vímuefna að því er fram
kom hjá tveimur dönskum sérfræð-
ingum í samtali við Morgunblaðið
fyrir skömmu.
Ofneyzla áfengis hefur lagt þungar
byrðar á fjölmargar fjölskyldur á Ís-
landi og á því hefur engin breyting
orðið.
Á vegum SÁÁ hefur verið unnið
stórmerkilegt starf við að hjálpa
þeim, sem hafa orðið ofneyzlu áfengis
að bráð og ekki síður á vegum AA-
samtakanna, sem vinna hljóðlátt
starf við að halda þeim á réttri braut,
sem hafa brotizt í gegnum þá fjötra,
sem ofneyzla áfengis leggur á fólk.
Hin mikla aukning á áfengisneyzlu,
sem hér hefur orðið á einum aldar-
fjórðungi, kallar á viðbrögð.
Það er nauðsynlegt að stórauka
fræðslu um skaðsemi áfengis og
vinna skipulegt forvarnarstarf í skól-
um landsins og annars staðar, þar
sem hægt er að ná til ungs fólks ekki
sízt. Nútíminn hefur gjarnan dæmt
bindindishreyfinguna úr leik og talið
að þar væru á ferðinni úrelt félaga-
samtök. Það er mikill misskilningur.
Bindindishreyfingin vann stórmerki-
legt starf fyrir rúmri öld, þegar
áfengisneyzla gekk úr hófi. Það er
full ástæða til að kalla bindindis-
hreyfinguna til starfa að þátttöku í
forvarnarstarfi vegna áfengisneyzlu.
Hún byggir á gömlum grunni og býr
yfir mikilli reynzlu og þekkingu.
Tölurnar um stóraukna áfengis-
neyzlu á síðasta aldarfjórðungi eru
tölur um annað og meira en neyzlu
áfengis. Þær eru tölur um óhamingju
fjölskyldna. Þær eru tölur um óham-
ingju ungs fólks, sem er að alast upp
á heimilum, þar sem ofneyzla áfengis
setur mark á allt heimilislíf. Þær eru
tölur um maka, eiginkonur eða eigin-
menn, sem lifa í örvæntingu dag
hvern vegna áfengisneyzlu á heim-
ilinu. Þær eru tölur um fjölda ís-
lenzkra heimila, sem hafa verið lögð í
rúst vegna ofneyzlu áfengis.
Þetta eru tölur um alvarlegt þjóð-
félagslegt vandamál, sem tímabært
er að taka föstum tökum. Þetta eru
tölur, sem Alþingi Íslendinga á að
taka til umræðu og leggja línur um
aukin fjárframlög til forvarna gegn
neyzlu þessa vímuefnis, sem skilur
fólk eftir í sárum.
Einar Sigurðsson.
Styrmir Gunnarsson.
Forstjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á slóðinni http://morgunbladid.blog.is/