Morgunblaðið - 01.12.2007, Blaðsíða 42

42 LAUGARDAGUR 1. DESEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson
116. þáttur
Það sem helst
nú varast vann ...
ÍPassíusálmum HallgrímsPéturssonar stendur:*þetta sem helst nú varastvann / varð þó að koma yfir
hann. Í 112. pistli fjallaði ég um
orðatiltækið e-ð er e-m albatrosi
um háls. Ég taldi ekki ástæðu til
að ‘innleiða þann asna í herbúð-
irnar’ en játaði að ég vissi ekki
hvað lægi að baki, giskaði á það
það væri einhvers konar bast-
arður myndaður af enskri sam-
svörun biblíuorðatiltækisins e-ð
er eins og myllusteinn um háls
e-s. Nú hefur komið í ljós að
ágiskun mín var alröng og ég
‘skildi ekki tilvísun í eitt helsta
ljóð enskrar bókmenntasögu’ eins
og ónafngreindur maður komst að
orði. Mér hafa borist fjölmörg
tölvuskeyti og í mig hefur verið
hringt og í öllum tilvikum hefur
mér verið bent á að orðatiltækið
eigi rætur sínar í kvæðabálkinum
The Rime of the Ancient Mariner
eftir Samuel Taylor Coleridge
(1772-1834).
Ég er sjálfum mér gramur fyrir
að hafa ekki kannað málið betur
áður en ég skrifaði pistilinn því að
upplýsingar um orðatiltækið eru
auðfundnar á netinu. Mér til af-
sökunar bendi ég á að ég er mál-
fræðingur en ekki bókmennta-
fræðingur og er sannast sagna
ekki vel að mér í enskum bók-
menntum. Ég hef oft fundið til
þess hve vandasamt það er að
skrifa pistla um íslenskt mál því
að lesendur eru sem betur fer af-
ar kröfuharðir. Mér þykir illt að
hafa varpað fram rangri tilgátu en
jafnframt gleðst ég af því hve við-
brögðin voru skjót og mikil.
Yfirhalning
Bergsteinn Sigurðsson skrifar
(1.10.07) og furðar sig á því að í
orðabókum skuli aðeins merk-
ingin ‘lúskrun, refsing; ádrepa,
skammir’ tilgreind undir upp-
flettiorðinu yfirhalning, kvk.
Hann telur sig einnig þekkja
merkinguna ‘klössun, lagfæring’
og tilgreinir dæmi: Range Rover
fær létta yfirhalningu (27.7.07);
Egill upplýsir að grunnurinn
verði yfirhalning eða ‘make-over’
(8.3.06); Skemmtistaðurinn 22 fær
langþráða yfirhalningu (17.6.06)
og hressa upp á eldhúsið með alls-
herjar yfirhalningu (31.8.07). Um-
sjónarmaður þakkar Bergsteini
kærlega fyrir ábendinguna og tel-
ur einsýnt að hann hafi rétt fyrir
sér.
Orðið yfir eldra en frá síðari
hluta síðustu aldar. Danska sögn-
in overhale merkir ‘fara fram úr’
og hliðstæður er að finna í ýmsum
Evrópumálum, t.d. þýsku. Í
danskri orðsifjabók las umsjón-
armaður að overhale ætti rætur
sínar í hollensku, máli sjómanna.
Grunnmerking sagnarinnar
overhalen er þar ‘fara fram úr
skipi (með framhlið þess) til að
geta kannað það og lagfært’ og þá
er yfirfærð merking ‘lagfæra e-ð’
auðskilin. – Það er rétt hjá Berg-
steini að óbeinu merkinguna ‘lag-
færa; lagfæring’ vantar í íslensk-
ar orðabækur, því þyrfti að kippa
í liðinn.
Endalaus peningur
Nafnorðið peningur er nokkuð
margbrotið að merkingu. Það
merkir einkum þrennt: (1)
‘kvikfé’ (búpeningur). (2) ‘ein-
stakt myntstykki, mynt’ (einnar
krónu pen-
ingur).
(3) ‘fjár-
munir’ (raka
saman pen-
ingum; greiða
e-ð í peningum;
mannlífið tollir
saman á pen-
ingum (Halldór
Laxness)). – Í
nútímamáli (talmáli) er eintalan
peningur einnig notuð í merking-
unni ‘fé, peningar’, t.d. áttu pen-
ing; fá e-ð fyrir lítinn pening og
koma e-u í pening.
Umsjónarmaður hefur efa-
semdir um eftirfarandi dæmi:
Það er ekki hægt að láta enda-
lausan pening flæða út [úr ríkis-
kassanum í Grímseyjarferjuna]
(23.8.07). Skárra væri að nota hér
atviksorðið endalaust.
Úr handraðanum
Orðasambandið carpe diem á
rætur sínar í kveðskap Hórasar
(65-8 f.Kr.) og vísar það til þess
að menn eigi að njóta líðandi
stundar. Í Oxford Dictionary of
Quotation eru orð skáldsins carpe
diem, quam minimum credula
postero þýdd þannig: ‘pick todays
fruits, not relying on the future in
the slightest’. Svipaðan boðskap
er reyndar að finna í fjölmörgum
myndum, t.d. í klisjunum Lifðu
lífinu lifandi og Lifðu í dag því að
á morgun kann það að vera of
seint.
Símafyrirtæki hér í borg hefur
nú komið sér upp slagorði sem
umsjónarmanni virðist svolítið
gróf eða ónákvæm þýðing á
latneska orðskviðnum: Gríptu
augnablikið og lifðu núna. Öllu
eðlilegra væri að skrifa Njóttu
augnabliksins.
Mér til
afsökunar
bendi ég á að
ég er mál-
fræðingur en
ekki bók-
mennta-
fræðingur...
jonf@rhi.hi.is
Í VIÐTALSÞÆTTINUM
Mannamáli á Stöð 2 sl. sunnudags-
kvöld, ræddi Sigmundur Ernir Rún-
arsson við Sverri Hermannsson, fv.
bankastjóra Landsbanka Íslands.
Viðtalið fjallaði um sukk og spillingu
og var framhald sams konar viðtals
viku fyrr við Finn Ingólfsson, fv. við-
skiptaráðherra, sem þar fór ófögrum
orðum um bankastjórann Sverri og
störf hans í Landsbankanum.
Um veiðileyfakaup
í Hrútafjarðará
Ein spurning Sigmundar til
Sverris var um kaup Landsbanka á
laxveiðileyfum Í Hrútafjarðará á
þeim tíma þegar Sverrir og fleiri
meðlimir fjölskyldunnar voru leigu-
takar árinnar og Sverrir var í bank-
anum. Í svari hans við spurningu
Sigmundar um hvort eðlilegt hafi
verið að láta bankann og mörg dótt-
urfélög hans kaupa veiðileyfi í ánni,
dró hann mitt nafn inn í umræðuna
og nefndi að ég hefði veitt í ánni með
mínum félögum. Þar sem banka-
stjórinn nefndi nafnið mitt í smjörk-
lípuskyni skal upplýst, að ég óskaði
aldrei eftir að veiða í ánni, eins og
hann segir. Úr því sem komið er og
hann kaus að blanda mér í deilu sína
við Finn Ingólfsson vin sinn vil ég
fara nokkrum orðum um tvö atvik
sem bankastjórinn bar fyrir sig eins
og hvern annan skjöld í viðtalinu af
alkunnri stórmennsku sinni.
Fram undir þetta hef ég ekki haft
mörg orð um Landsbankamálin hin
síðari í fjölmiðlum, hvorki til að
skýra málið og forsögu þess né til að
svara ásökunum og skítkasti sem ég
fékk á mig í kjölfar þess, hvað þá að
leiðrétta rangfærslur sem banka-
stjórinn Sverrir hefur viðhaft í tím-
anna rás um eitt og annað sem við-
kemur málinu. Alla þá sögu á eftir að
segja. Í viðtalsþættinum Mannamáli
héldu rangfærslurnar áfram og ekki
sagt frá hlutunum eins og eðlilegt
hefði verið. Réttnefni á Sverris þætti
Mannamáls hefði eins vel geta verið
Lygimál svo illa fóru þeir saman
sagnameistarinn og sannleikurinn.
Veiði í Hrútafjarðará
fyrir Sverri
Í þættinum sagði Sverrir að ég
hefði veitt í Hrútafjarðará með fé-
lögum mínum! Þetta er
rétt en hvernig skyldi
það hafa kom það til?
Ég hóf störf í bank-
anum í ársbyrjun 1991.
Þegar leið á veturinn
gerðist það einn morg-
un að Sverrir kom inn
á skrifstofu mína og
var nokkuð niðri fyrir
enda snerist málið um
veiði í Hrútafjarðará.
Mál sitt hóf hann
þannig: „Ég er vanur
að bjóða forsætisráð-
herra að veiða með
mér í Hrútafjarðará.“
Hann sagðist verða svo
upptekinn þetta sumar
að hann gæti bara ekki
farið með honum og
þar sem hann vissi að
við værum góðir vinir,
þá spurði hann mig að því hvort ég
gæti ekki veitt með honum. For-
sætisráðherrann sem Sverrir átti við
var Steingrímur Hermannsson. Ég
vissi að Sverrir var leigutaki árinnar
og hafði verið það lengi og gerði ráð
fyrir að hann væri sem slíkur per-
sónulega að bjóða Steingrími. Við
veiddum síðan saman um haustið,
nær lokun árinnar. Næsta vetur, lík-
lega skömmu eftir áramót, kom
Sverrir aftur inn á skrifstofu mína í
sömu erindagjörðum og bað mig um
að veiða með Steingrími í ánni á
komandi sumri. Féllst ég á það með
sama skilningi og veiddum við aftur
saman þegar komið var undir lokun
árinnar í september.
Sverrir varaður við 1993
Í upphafi árs 1993 bað ég, af ýms-
um ástæðum, innri endurskoðanda
bankans að færa fyrir mig bókhald
sem innihéldi rekstrarkostnað bank-
ans vegna bankastjórnar og banka-
ráðs. Með þessum hætti fylgdist ég
síðan með kostnaði þessara aðila öll
mín ár í bankanum. Snemma árs
1993 sá ég háa kostnaðarfærslu
vegna kaupa á veiði-
leyfum sem greidd voru
í janúar. Ég kallaði
endurskoðandann til
mín og bað um að fá að
sjá þennan reikning.
Reyndist þar um að
ræða kaup á veiðileyf-
um í Hrútafjarðará og
var reikningurinn sam-
þykktur af kollega okk-
ar Sverris, Björgvini
Vilmundarsyni. Mér
brá við því fram að
þessu hafði ég ekki
hugmynd um að bank-
inn keypti veiðileyfi í
þessari á. Næstu daga
á eftir íhugaði ég
hvernig ég ætti að taka
á málinu. Mér var ljóst
að svona gæti þetta
ekki gengið og eftir
nokkurn tíma ákvað ég að ræða mál-
ið við Björgvin. Hvað okkur fór á
milli skal ósagt látið en fram kom, að
Björgvin var mótfallinn þessum
kaupum og varð niðurstaðan sú, að
hann bað mig að ræða málið við
Sverri sem ég svo gerði nokkrum
dögum síðar. Þar benti ég honum á
að svona viðskipti gengju ekki – að
hann seldi bankanum veiðileyfi í á
sem hann væri sjálfur með á leigu.
Siðferðilega væri þetta ótækt – hann
gæti keypt veiðileyfi í öllum öðrum
ám landsins en ekki þessari!
Þetta samtal mitt við bankastjór-
ann er mér ljóslifandi fyrir hug-
skotssjónum fyrir það eitt, að allan
tímann sat hann þegjandi við skrif-
Lygimál í Mannamáli
Halldór Guðbjarnason
skrifar um laxveiði
á vegum Seðlabanka
» Það er oftskammt á
milli mannamáls
og lygimála.
Halldór Guðbjarnason
Í KJÖLFARIÐ á 30% niðurskurði
á þorskkvóta hafa umræður um
stjórn fiskveiða á ný orðið fyrirferð-
armiklar í þjóðmálaumræðunni.
Reyndar hefur umræða um gengi
fjármálageirans á seinustu misserum
orðið til þess að slá því ryki í augu
fjölmargra að sjávarútvegur hafi
orðið lítið vægi í hagkerfi Íslendinga.
Staðreyndin er engu að síður sú að
sjávarútvegur er ein helsta stoð ís-
lensks hagkerfis.
Álögur á sjávarútveginn
eru álögur á landsbyggðina
Rétt eins og með aðra anga ís-
lensks hagkerfis er hagkerfi sjáv-
arútvegsins frekar staðbundið. Veið-
ar og vinnsla eru fyrst
og fremst stunduð ut-
an höfuðborgarsvæð-
isins og með rökum
má halda því fram að
álögur á sjávarútveg-
inn séu álögur á lands-
byggðina, rétt eins og
álögur á vinnslu jarð-
varma væru álögur á
byggðarlög á suðvest-
urhorninu og álögur á
fjármálamarkaðinn
væru öðru fremur
álögur á fyrirtæki í
Reykjavík. Þannig er það margítrek-
uð afstaða bæjarstjórnar Vest-
mannaeyja að hið svokallaða veiði-
leyfagjald mismuni byggðum
landsins. Sá landshluti sem fer hvað
mest halloka í ofursköttun sjáv-
arútvegsins er Suður-
kjördæmi og þá ekki síst
Vestmannaeyjabær, sem
er stærsta verstöð á
landsbyggðinni og bygg-
ir afkomu sína alfarið á
sjávarútvegi.
Suðurkjördæmi er
sterkt útgerðarsvæði
Skyldi einhver efast
um að veiðileyfagjaldið
sé sértækur skattur á
landsbyggðina er fróð-
legt að bera saman
þorskígildi í Suðurkjördæmi og á
höfuðborgarsvæðinu. Rauntölur fyr-
ir árið 2006 sýna að hlutdeild höf-
uðborgarsvæðisins er í dag rétt rúm
15% meðan Suðurkjördæmi er með
rúmlega 30% hlutdeild. Seinustu ár
hefur þessi munur verið að aukast.
Tölur þessar verða enn meira sláandi
þegar til þess er litið að á kjörskrá í
Suðurkjördæmi voru við síðustu al-
þingiskosningar 30,6 þúsund en á
höfuðborgarsvæðinu að Akranesi
frátöldu 141,5 þúsund. Það verður
því vart í efa dregið að álögur á sjáv-
arútveginn bitna sértækt á lands-
mönnum.
Mikilvægt að sjávarútvegur
sé einnig ræddur út frá
praktískum sjónarmiðum
Helstu rökin fyrir veiðileyfagjald-
inu hafa í gegnum tíðina verið þau að
hér sé um hugmyndafræðilegan
gjörning að ræða þar sem gjald er
innheimt af þeim sem nýta sameign
þjóðarinnar. Í sannleika sagt er lítið
innihald í slíkri málfærslu og það af-
ar mikilvægt að sjávarútvegur sé
ræddur út frá praktískum sjón-
armiðum en ekki eingöngu hug-
myndafræðilegum. Staðreyndin er
sú að auðlindagjald er verulega
íþyngjandi fyrir sjávarbyggðirnar.
Til að setja málið í samhengi má til
dæmis benda á að hefði auðlinda-
skattur verið lagður á á árabilinu
1991 til 2007 má ætla að hann hefði
numið allt að 7 milljörðum (sjö þús-
und milljónum) bara fyrir Suður-
kjördæmi sem greiðir hæsta hlutfall
allra kjördæma af veiðigjaldinu eða
um og yfir 30%.
35% íbúa landsins
greiða 85% skattsins
Stærsta verstöð á landsbyggðinni
er Vestmannaeyjar. Ýmislegt hefur
orðið til þess að sjávarútvegur þar
hefur styrkst og ræður þar að sjálf-
sögðu mestu nálægð við gjöful fiski-
mið, öflug útflutningshöfn og farsæl-
ir sjómenn og útgerðarmenn. Engu
að síður hafa Vestmannaeyjar átt
undir högg að sækja þótt nú hilli
undir bjartari tíð með bættum sam-
göngum. Það kemur því vart nokkr-
um á óvart að Eyjamenn eins og aðr-
ir íbúar í sjávarbyggðum finna fyrir
þeim þyrni í síðu, sem felst í því að
árlega má áætla Eyjamenn greiði um
100 milljónir á ári í sértækan skatt
fyrir það eitt að stunda sjávarútveg
en ekki til dæmis álbræðslu, verð-
bréfamiðlun eða landbúnað. Veru-
leikinn er sá að 35% íbúa landsins
(landsbyggðin) greiðir 85% skatts-
ins. Vandi er að sjá hvernig þing-
menn, og þá ekki síst þingmenn Suð-
urlands, geta sætt sig við slíkar
sértækar álögur á kjósendur sína.
Orkuveita Reykjavíkur
myndi greiða 810 milljónir
Athyglivert er að velta sértækum
skatti fyrir sér í öðru samhengi því
fáir efast um að orka landsins sé
þjóðareign. Ef gluggað er í ársreikn-
inga Orkuveitu Reykjavíkur fyrir ár-
ið 2006 kemur í ljós að framlegð þess
fyrirtækis er rúmir 8,5 milljarðar.
9,5% auðlindagjald á þessa sameign
þjóðarinnar væri því rúmar 810 millj-
ónir fyrir það árið. Fullyrða má að
hljóð heyrðist úr suðvesturhorni ef
slíkum sértækum skatti yrði komið á.
Farsælast er að aflétta
þessum sértæka skatti
Þessa dagana eru útvegsmenn um
allt land að leita leiða til þess að
mæta niðurskurði á aflamarki í
þorski. Þessar leiðir koma niður á
starfsemi fyrirtækjanna og þeim sem
hafa viðurværi sitt af því að þjónusta
þá sem starfa í sjávarútvegi, fyr-
irtæki, sveitarfélög og einstaklinga.
Auðlindagjald er landsbyggða-
skattur sem leggst þyngst á þau
svæði landsins sem fyrir voru efna-
hagslega köldust. Þessi sömu byggð-
arlög tóku á sig herkostnað af hag-
ræðingu og þurfa nú að taka á sig
mestu skerðingu sem um getur í
sögu sjávarútvegs. Það er ein-
kennileg hagfræði að ríkið telji sig
best til þess fallið á slíkum tímum að
innheimta sértækan skatt á fyrirtæki
á landsbyggðinni og skila svo litlum
hluta af því til baka undir merkimiða
mótvægisaðgerða, byggðarstyrks
eða annarra umdeildra aðgerða. Far-
sælast er að aflétta þessum sértæka
skatti.
Sértækar álögur á sjávar-
útveginn skaða landsbyggðina
Elliði Vignisson vill að
veiðileyfagjald verði aflagt » Þannig er það margí-trekuð afstaða bæj-
arstjórnar Vestmanna-
eyja að hið svokallaða
veiðileyfagjald mismuni
byggðum landsins.
Elliði Vignisson
Höfundur er bæjarstjóri
í Vestmannaeyjum.