Samvinnan - 01.12.1966, Blaðsíða 27

Jónas Helgason á Grænavatni:
SLEDAFERD OG SÖNGUR
Flest eldra fólk mun hafa heyrt
talað um „kaupstaðarferðir“. Hins
vegar fækkar þeim óðum, sem tóku
þátt í þeim, og eftir eru þá sagnirn-
ar einar.
Kaupstaðarferðirnar voru svo stór
þáttur í búskapnum, kröfðust svo mik-
illar fyrirhyggju og nákvæmni á ýms-
an hátt og gátu auk þess orðið hrein-
ar svaðilfarir, að full ástæða væri til
að skrá þann þátt búskaparsögunn-
ar, ekki sízt vegna þess, og raunar
miklu fremur, að sinn var siður í
hverju landi, eða öllu heldur í hverj-
um landsfjórðungi í þessu tilfelli.
Til útskýringar yngri kynslóðinni
er rétt að taka fram, að í kaupstað-
arferðunum varð að flytja heim all-
an þann varning, sem heimilin og
búin þurftu með til langs tíma og svo
til kauptúnsins þær vörur, sem hægt
var af höndum að láta í staðinn.
Fyrirkomulag þessara ferða var með
ýmsu móti eftir landshlutum. Þeir
sem bjuggu skammt frá verzlunarstað
og áttu hægara með aðdrætti, fóru
fleiri ferðir, höfðu fáa hesta, teymdu
lest sína og höfðu ekki samtök við
aðra um ferðalagið. Þeir sem fjærst
bjuggu, höfðu hins vegar samtök um
að fara fleiri saman, ráku lestir sínar
— oft 20—30 hesta í hóp, eða jafnvel
fleiri.
í sumum sveitum, sem langt áttu
í verzlunarstað, var það föst venja
að fara tvær „lestaferðir“ að vorinu
til og eina á haustin. Fyrri vorferðin
var farin, þegar talið var að kom-
inn væri sæmilegur hagi fyrir hesta,
en sú síðari laust fyrir sláttinn.
Nefndist hún „vöruferðin“. Var þá
ullin flutt til kaupstaðarins, auk vör-
unnar sem heim var flutt. Þá var
og gerð „smávöru“ úttekt (kramvör-
ur) til ársins, og fór húsmóðirin
stundum með til þess að annast um
þá úttekt. Gaf það ferðinni meiri svip,
ef hjónin voru bæði með.
Þessar ferðir hafa óefað ekki ver-
ið eins reglubundnar alls staðar og
þær voru í uppsveitum Þingeyjarsýslu,
t. d. á Suðurlandi, þar sem snjólétt-
ara var og meira um hesta. Minnist
sá er þetta ritar þess, að á útmán-
uðum 1908 sá hann hestalest í höfuð-
staðnum, Reykjavík, og var þar ver-
ið að sækja þungavöru úr uppsveit-
um Árnessýslu og flutt á klökkum. í
Jónas Helgason, bóndi og söngstjóri.
uppsveitum Þingeyjarsýslu hefði slíkt
ekki getað átt sér stað á þeim árs-
tíma.
Um og eftir miðbik 19. aldar var far-
ið að nota hesta og sleða til vetrar-
ferða og aðdrátta á þann hátt. Flutn-
ingur úr kaupstað á klökkum fór
minnkandi, lestaferðum fækkaði og
þær urðu umfangsminni. Matvöru og
annarri þungavöru var ekið að mestu
heim að vetrinum, enda jókst þá fljót-
lega allur flutningur úr kaupstað, þótt
ekki væri hann svipaður því sem nú
er orðið.
Sennilega hafa þessar sleðaferðir
verið meira iðkaðar á Norður- og
Norðausturlandi en í öðrum lands-
hlutum, sökum meiri snjóa- og ísa-
laga, og því meira, sem menn áttu
um lengri veg að sækja til aðdrátta.
1 sleðaferðunum var lagt kapp á
að flytja sem mest af þungavöru. Á
hverjum sleða, með einum hesti fyrir,
var hægt að hafa 7—9 klyfjar (350—
450 kg.), eftir því hvernig færð var,
stundum jafnvel allmiklu meira. Oft-
ast höfðu menn sinn hestin hver til
umsjár.
Sjaldan fóru menn sleðaferðir fyrr
en á útmánuðum, þegar dag var tek-
ið að lengja, enda færið ótryggara
fyrra hluta vetrar. Ef hlákur og þíð-
viðri gengu, helzt fleiri daga í senn
og frysti svo í kyrru, gat komið hjarn-
færi og ísalög yfir allt. Þegar svo
vildi til létu einhverjir ferða-forkólf-
ar þau boð ganga um sveitina, að nú
ætluðu þeir næsta dag, eða hvað þeir
til tóku, að fara sleðaferð til kaup-
túnsins. Varð þá uppi fótur og fit á
flestum bæjum og búizt til ferðar.
Oft urðu 10—20 í hóp, eða jafnvel
fleiri. Ef menn urðu heppnir með
færi og veður, gátu þetta orðið
skemmtilegar ferðir, þótt oftast væri
lítið sofið. En þegar skyndilega gekk
í vonzku hríðar, gránaði gamanið.
Var þá betra að sem flestir færu
saman, ekki sízt ef kyngdi niður logn-
snjó á ísa. Var þá smíðaður „snjó-
plógur“, þótt menn hefðu varla heyrt
þeirra getið þá, einum hesti beitt fyr-
ir og plógnum ekið á undan sleða-
lestinni. Ruddi þá plógurinn snjón-
um til beggja hliða svo slóð myndað-
ist og sleðahestarnir neyttu betur
járnanna. Vörunum af sleða hestsins,
sem dró plóginn, var skipt á sleða
aftar í lestinni.
Hér á eftir verður sagt frá einni
sleðaferð úr Mývatnssveit til Húsa-
víkur, þótt hún hefði einnig ann-
an og nokkuð óvenjulegri tilgang en
þann, að sækja vörur í kaupstaðinn.
Það var á útmánuðum 1930. Hlákur
höfðu staðið í nokkra daga, síðan
fryst, komið stillur og ágætis akfæri.
Fór þá hver hópurinn á eftir öðrum
til Húsavíkur með hest og sleða.
Nokkrum árum áður, eða nánar
til tekið 1921, hafði verið stofnaður
karlakór í Mývatnssveit. Ekki var
hægt að segja að þar væri valinn
maður í hverju rúmi, því um val var
ekki að ræða, þar sem allir voru með,
sem vildu. Söngstjóri var Jónas Helga-
son. Hann var organisti við almenn-
ar guðsþjónustur, en enga tilsögn
hafði hann hlotið í söngstjórn.
Ekki hafði þessi kór hleypt heim-
draganum, þegar hér var komið sögu;
aldrei komið fram til að syngja utan
sinnar sveitar. En rætt höfðu þeir
um það kórfélagar að boða til söng-
skemmtunar á Húsavík, t. d. jafn-
framt því, sem þeir færu sleðaferð.
Þeir vissu að Húsvíkingar æfðu karla-
kór og höfðu gaman af söng, „og því
skyldu þeir ekki geta skemmt sér við
að hlusta á okkur eins og okkar eig-
in sveitungar", sögðu þeir. „Og ekki
höfum við úr háum söðli að detta,
þó einhver mistök kynnu að verða“.
SAMVINNAN 27