Samvinnan - 01.12.1968, Blaðsíða 13

MENN
SEM SETTU SVIP
Á OLDINA
ANTONIO DE OLIVEIFA
Fyrir hálfri sjöttu öld, sama ár og
enskir bogmenn unnu sigur á Frökkum
við Agincourt, lögðu Portúgalar í fyrstu
siglingu sína yfir hafið til að stökkva
burt Múhameðstrúarmönnum frá Ceuta,
á strönd Afríku handanvið Gíbraltarsund.
Þegar hinn hálfenski prins Hinrik sæ-
fari kom aftur frá Ceuta, hafði hann
meðferðis stórbrotnar hugmyndir um út-
þenslu og könnunarferðir, sem leiddu til
þess að á næstu öld sigldu portúgalskir
sæfarar suður með allri vesturströnd Afr-
íku fyrir Góðrarvonarhöfða og austur til
Indlands og Austur-Indía, þeir sigldu
einnig vestur á bóginn til Brasilíu, og
liðhlaupinn Magellan sigldi suður með
austurströnd Suður-Ameríku og síðan
vestur yfir Kyrrahaf til Austur-India.
Portúgalar urðu þannig fyrstir til að
sigla umhverfis jörðina. Með þessum
hætti varð Portúgal, lítið og fátækt land,
að auðugu stórveldi á landvinningum og
verzlun handan hafsins. Þetta litla kon-
ungsríki á íberíuskaga, sem var útilok-
að frá auðæfum Miðjarðarhafs, greip
tækifærið þegar siglingar og vopnabún-
aður Evrópumanna voru í mestu gengi,
sendi skip og hermenn til landvinninga
um gervallan hnöttinn og varð þannig
forusturíki evrópsku nýlenduveldanna.
Aldir liðu hjá og heimurinn breyttist.
en Portúgal og Spánn stóðu í stað. Önn-
ur ríki — Frakkland, Holland, Bretland
— fylgdust með framvindu sögunnar.
Portúgalar ólu á glæstum minningum um
heimsveldi, en landið var ekki lengur í
tölu stórvelda. Það hafði dregizt afturúr
á öllum sviðum, í landbúnaði, iðnaði,
stjórnmálum og hermennsku. Herir Nap-
óleons og brezku samherjanna lögðu
landið undir sig. Hugmyndir frönsku
byltingarinnar um frelsi og jafnrétti, lýð-
veldi og andkaþólsku sundruðu ríkinu í
meira en öld, staðfestu óbrúanlegt djúp
milli frjálslyndra og hefðbundinna afla,
hrundu af stað hverri byltingunni af
annarri allt til þess er Salazar tók völd.
Brasilía sleit sig úr tengslum við Portú-
gal 1822 og kom á lýðveldisskipulagi 1889,
en glundroðinn, máttleysið og fátæktin
heimafyrir héldu áfram að aukast. Þegar
20. öldin gekk í garð, var Portúgal á
barmi gjaldþrots og pólitísks öngþveitis.
Á sama tíma og baktjaldamakk, flokka-
drættir og látlaus skæruhernaður um
gróða og aðstöðu komu óorði á stjórn-
málamennina, var konungdæminu einnig
stofnað í hættu. Lýðveldissinnar áttu
miklu fylgi að fagna, og þessvegna voru
sett kosningalög sem tryggðu óhjákvæmi-
legan ósigur þeirra. Karl I (1889—1908),
sem bundinn var hinu rotna kerfi, taldi
sig knúinn til einræðislegra stjórnarhátta
sem juku á óvinsældir hans meðal stjórn-
málamanna. Kaþólska kirkjan, sem hafði
mikil áhrif og studdi afturhaldið, vakti
sterka andstöðu. Landið var morandi í
andkirkjulegum leynifélögum og í stærri
borgum kom hvað eftir annað til uppþota
gegn klerkaveldinu. Árið 1906 tók Karl I
af skarið og kvaddi einræðisherra til
valda. Þingið (Cortes) var leyst upp og
öll andstaða brotin á bak aftur. Gagn-
rýnin dagblöð voru bönnuð og pólitískir
andstæðingar sendir í útlegð án réttar-
halda. Þegar byltingartilraun fór útum
þúfur, voru sett herlög — en launmorð-
ingjar komu bæði Karli I og krónprins-
inum fyrir kattarnef. Annar sonur Karls,
Manuel II, reyndist ófær um að stöðva
rás viðburðanna, þó hann væri velvilj-
aður. Á tveimur árum fóru 6 ríkisstjórn-
ir með völd, þartil beitiskipið Adamastor
skaut á konungshöllina frá ánni Tagus
árið 1910 og lýðveldissinnaðir liðhlaupar
úr hernum náðu Lissabon á sitt vald eftir
harða bardaga. Manuel sá sitt óvænna og
flúði til Englands þar sem hann lifði í
útlegð til æviloka. Lýðveldi var stofnað.
í Coimbra-háskólanum fögnuðu stúdent-
ar atburðinum með því að mölva hús-
gögnin, rífa embættishempur prófessor-
anna og skjóta á myndir konungsins, en
tuttugu og eins árs gamall stúdent að
nafni António de Oliveira Salazar hélt
í kyrrþey áfram að búa sig undir emb-
ættispróf í hagfræði.
Á næstu 16 árum ríkti meiri óstjórn
í Portúgal en nokkru öðru ríki Evrópu.
13