Samvinnan - 01.10.1969, Blaðsíða 12

MENN
SEM SETTU SVIP
A ÖLDINA
Mústafa Kemal
ATATÚRK
Osman-Tyrkir höfðu upphaflega komið
alla leið austan frá útjaðri Góbí-eyðimerk-
urinnar. Undan ásókn þurrka og Mongóla
héldu þeir sem hraðast vesturábóginn á
þrettándu og fjórtándu öld og lögðu undir
sig ríki Araba í Bagdad og síðan hið tyrk-
neska heimsveldi frænda sinna, Seldjúka.
Þeir ógnuðu býzanska heimsveldinu, og árið
1356 — um svipað leyti og Svarti dauði tók
að herja — komust þrjár þúsundir þeirra
yfir Dardanellasund og reyndu að taka
sjálfan Miklagarð, höfuðborg hins kristna
austrómverska heimsveldis. Einni öld síðar
féll Mikligarður í hendur soldáninum, og á
næstu tveimur öldum fór hin tyrkneska
flóðalda vesturábóginn yfir allan Balkan-
skaga allt uppað múrum Vínarborgar. í ná-
lægum Austurlöndum réðu Tyrkir ríkjum
frá Albaníu til Persíu, frá Egyptalandi til
Kákasusfjalla. Þeir höfðu tögl og hagldir
í Palestínu, írak og á eyjunum á austanverðu
Miðjarðarhafi. Sjeikar Arabíu og þjóðhöfð-
ingjar Ungverjalands og Krímskaga guldu
þeim skatt, og þeir fóru með æðstu völd á
gervallri norðurströnd Afríku. Þeir réðu
yfir hinum mikilvægu land- og sjóleiðum
milli Evrópu, Asíu og Afríku: Súez-eiðinu,
Dardanellasundi og Damaskus-veginum frá
Miðjarðarhafi til Persaflóa. Osmanar stjórn-
uðu lendum sínum með Janissörum —
kristnum börnum sem tekin voru frá for-
eldrum sínum í frumbernsku, alin upp í of-
stækisfullri Múhameðstrú og þjálfuð til að
gerast ýmist opinberir embættismenn eða
beztu og herskáustu hermenn í Evrópu. í
Miklagarði lifðu soldánarnir í býzönskum
munaði, en eftir því sem þeim hrörnaði af
hóglífi og siðspillingu, drógust völdin æ
meir í hendur Janissara og pasja (land-
stjóra) í útjöðrum ríkisins. Með átjándu
öldinni hófst upphaf endalokanna. Katrín
mikla lagði undir sig Suður-Rússland. Balk-
anþjóðirnar hófu frelsisstríð, sem lítið lát
varð á. Grikkir urðu fyrstir til að endur-
heimta sjálfstæði sitt 1829. Serbar, Rúmen-
ar, Búlgarar og fleiri komu í kjölfarið.
Tyrkir fengu ekki einu sinni haldið Egypta-
landi gegn jafnvoldugum pasja og Múhameð
Alí, sem lagði undir sig Sýrland og ógnaði
jafnvel sjálfum soldáninum í Miklagarði.
Árið 1850 var soldáninn raunverulega orð-
inn „sjúklingur Evrópu“, og jafnvel vinir
hans (einsog Bretar) veittu honum einungis
fulltingi gegn veigamiklum fríðindum (eins-
og Kýpur, sem var leigð Bretum 1878).
Á lendum Osmana lágu ekki aðeins Jer-
úsalem og Betlehem, heldur líka Mekka,
fæðingarstaður Múhameðs spámanns og
heilög borg Múhameðstrúarmanna. Væri
Mekka Betlehem Múhameðstrúarmanna, þá
var Mikligarður Rómaborg þeirra, og í
Miklagarði bjó soldáninn, sem var einnig
kalífi, andlegur leiðtogi trúbræðra sinna og
„eftirmaður“ spámannsins — einskonar páfi
og keisari Múhameðstrúarmanna í einu
líki.
Mústafa Kemal átti eftir að sópa þessu
öllu burt. Árið 1881, þegar hann fæddist
í tyrkneska hverfinu í Þessalóníku — sem
var umsvifamikil grísk hafnarborg undir
yfirráðum Tyrkja — var soldáninn í Mikla-
garði Abdul Hamid II. Hann var andvígur
Bretum, vinveittur Þjóðverjum, grimmur,
þrjózkur og þjáður af stöðugum ótta við
njósnara og uppreisnarmenn. Hann þver-
neitaði að gera nokkrar þær umbætur á
stjórnarfari sínu sem vestrænar þjóðir
hvöttu hann til. Hann strádrap þegna sína
af armenskum uppruna og fangelsaði hvern
þann sem minnsti grunur lék á að æli með
sér frjálslyndar hugmyndir. Sagt var að
hvar sem þrír Tyrkir væru saman komnir
væri sá fjórði á næstu grösum til að fylgj-
ast með samræðum þeirra og skýra lögregl-
unni frá þeim. Allir sem einhverja nasasjón
höfðu af vestrænum stjórnarháttum sáu
hve rotið ástandið var, og það átti ekki
sízt við um foringja í hernum, sem flestir
voru menntaðir og sáróánægðir með stjórn
soldánsins, þó veldi hans hvíldi nær ein-
göngu á hernum.
Mústafa var settur í herskóla í Þessa-
lóníku, þar sem hann fékk viðurnefnið
Kemal (það merkir „fullkomnun") til að-
greiningar frá öðrum Mústafa í skólanum.
Hann var bráðþroska nemandi, iðinn, metn-
aðargjarn, óvinsæll, eitraður í tilsvörum.
Faðir hans féll frá og móðir hans giftist
aftur. Upp kom misklíð milli mæðginanna
og Mústafa neitaði að tala við stjúpföður
sinn. Sautján ára gamall var hann sendur
til framhaldsnáms við herskólann í Móna-
stír í Norður-Makedóníu, þar sem hann
sökkti sér í námið, en þó einkanlega í for-
boðin rit enskra og franskra heimspekinga
frjálslyndu stefnunnar og upplýsingarinnar.
Efstir á blaði voru Locke, Voltaire, Rous-
seau og John Stuart Mill, og vissulega var
honum keimur hinna forboðnu ávaxta sæt-
ur. Hann varð vantrúarmaður og uppreisn-
arseggur — en frammistaða hans í skólan-
12