Stúdentablaðið - 17.04.1980, Blaðsíða 7

Stúdentablaðið
Stúdentablaðið: Er eitthvert samband á
milli uppeldishátta og stéttarstöðu — og
hvernig endurspeglast það i námsárangri
nemenda?
Gisi: Það er nú erfitt að s'vara þessu af-
dráttarlaust án þess að hafa við höndina
nauðsynleg gögn. Sú rannsókn sem ég
vitnaði mest til i grein i Skirni þar sem ég
fjallaði um þessi mál, rannsókn þeirra
Sigurjóns Björnssonar og Wolfgangs
Edelsteins, sýnir afdráttarlaust að
uppeldishættir i landinu eru stéttbundnir
og kynbundnir og þetta endurspeglast i
námsárangri. Það er ljóst af þessari itar-
legu könnun að börn frá lágstéttar-
heimilum standa sig ekki eins vel i skól-
anum og hin og það er lika ljóst að stelpur
standa sig ekki eins vel eins og strákar.
En eins og ég sagði er það erfitt að svara
þessu afdráttarlaust án þess að hafa
gögnin fyrir framan sig og statistiskar
upplýsingar um fylgni milli náms-
árangurs og félagslegs uppruna.
Stúdentablaðið: Nú skilgreinir mennta-
stéttin hvað sé gott mál og vont. Vont mái
er yfirleitt rakið til Imyndaðra annmarka
vitsmunalifsins, leti eða aumingjahæatt-
ar. — Þvi má spyrja: Verður ekki slikt
mál kjörið til að letja alþýðufólk til að tjá
sig i mæltu máli sem rituðu og má þvl
ekki llta þannig á málið sem tæki I hönd-
um borgarastéttarinnar til aö viðhalda
islenskum stéttarafstæðum?
Gisli: Það er ljóst eins og ég sagði áðan,
að námsárangur er stéttbundinn og kyn-
bundinn. Ef leitað er að félagsfræðilegum
skýringum á þessu fyrirbæri þá er hins
vegar völ á ýmsum kostum. Það er varla
ástæða til að ræða þá kenningu að þetta sé
allt saman arfbundið, enda hafa likurnar
á að sú skýring sé i gildi farið minnkandi,
eftir þvi sem völ hefur verið á fleiri og
itarlegri rannsóknum. En ég held einmitt
að lykillinn að gátunni sé að einhverju
leyti fólginn i málinu og ég á erfitt með að
imynda mér að hann sé annarsstaðar.
Sjálfsagt er skýringin að einhverju leyti
fólgin i samskiptamunstri eða uppeldis-
háttum, en mér finnst liklegt að um leið
liggi hún að einhverju leyti i málnotkun og
strúktúr skólans, hvernig ákveðnir hags-
munir speglast i skólanum — m.a. i mál-
boðun hans og þvi starfi sem þar fer fram.
Margir af málsvörum þeirrar málræktar-
stefnu sem hér hefur verið fylgt, segja
sem svo að málpólitik hljóti að stuðla að
þvi að kenna „málsóðunum” að ná betra
valdi á máli sinu til að gera mál þeirra að
árangursrikara tjáningartæki. Þetta
sjónarmið mætti kalla hörgulkenningu
eins og ég hef gert i þessari skirnisgrein.
Almennt einkenni þessarar hörgulkenn-
ingar er það að hún gefur i skyn að málfar
alþýðufólks sé fátæklegt og það þurfi að
glæða þaðnýju Ufi til þess að auðveldaeða
málnotendum að tjá sig. Þessi hörgul-
kenning fær hins vegar ekki staðist ef
maður fer að skoða hana nánar. Erlendis
hefur hún sætt mikilli gagnrýni. Hins
vegar hafa menn ekki hugleitt það mikið
hérlendis, hvort hugmyndin eigi við rök
að styðjast. Ég vil hins vegar benda á að
þær málvillur, sem hafa verið leiðréttar
hér hvað ákafast undanfarin ár og áratugi
eru siður en svo áhrifalitið tjáningartæki.
Hverteinasta manns barn i landinu skilur
hvað er átt við með setningunni: mér
hlakkar til. Svo þágufallssýki er alls ekki
dæmi um tjáningarmáta sem skilst ekki.
Sama má segja um flest annað sem menn
hafa amast yfir að undanförnu.
Nú má kannski spyrja hvort þessar
„málvillur” séu stéttbundnar. Margir af
þeim sem fylgja opinberri málboðun
segja að hér sé einungis um einstaklings-
bundið fyrirbæri að ræða, en hins vegar
má finna um það mörg dæmi i verkum
þeirra að þeir eru i raun og veru að
skammat út i alþýðufólk og málfar þess,
og fordómana i þessum málflutningi hef
égreyntað draga fram i Skirnisgreininni.
Þvi miður er ekki völ á félagsmál-
fræðilegum rannsóknum á málnotkun
landsmanna og við vitum t.d. ekki
nákvæmlega hvernig talsmátar lands-
manna dreifast á einstaka félagshópa
eftir aldri, stéttarstöðu eða kynferði, en
ég býst við að tilfinning margra segi þeim
að hér sé um stéttafyrirbæri að ræða.
Ég held að málpólitikin, eða viðmiðin
sem hér hafa verið ráðandi banni
mönnum bókstaflega að skoða málið i
þessu ljósi og þar af leiðandi hafa menn
ekki komið auga á samband félagsstöðu
og málfars. Málhreinsunarstefnan, sem
Tungumál og
tj áningarháttur
Viðtal við Gísla Pálsson
um íslenskukennslu
og opinbera málpólitík
upphaflega þjónaði þvi framsækna hlut-
verki að losa íslendinga undan
menningaroki Dana, hefur fengið það
þverstæðukennda verkefni að standa vörð
um þau skil sem stéttasamfélagið byggist
á, en láta samt i veðri vaka að þau séu
ekki til. Hreingerningar „málveiru-
fræðinganna” þjóna að minu viti þeim til-
gangi að draga áþreifanleg skil á milli
stéttanna — milli „sóðanna” og hinna
sem „vana” málfar sitt. Skýringin á þvi
að málhreinsunarmenn sækja gjarnan
likingar i læknisfræðina (sbr. þágufalls-
sýkina) er að minu mati sú, að þeir eiga
ekki i annað hús að venda.
Skilningur manna á stéttareðli samfé-
lagsins er ákaflega bágborinn, en það
stafar m.a. af þvi að hér hefur stétta-
kerfið festst i sessi á mun skemmri tima
en viða annarsstaðar og i menningu okkar
er jafnaðarhugmyndin býsna rótgróin.
Stúdentablaðið: Hvernig ber að finna
gegn málkúgun I skólakerfinu?
Gisli: Ég hef nú ekki nein haldbær svör
við spurningunni, en allavega vildi ég
segja að það þarf að leggja niður stétta-
hrokann og orðhengilsháttinn sem hér
hefur tiðkast, það þarf að koma kenn-
urum i skilning um það, að sú hörgul-
kenning sem hér hefur verið miðað við,
hún fær ekki staðist. Og það þarf að afla
þvi sjónarmiði fylgis, að fólk eigi að fá að
nota það málfar, sem það hefur alist upp
við, i opinberum stofnunum eins og skól-
anum. En forsenda fyrir skynsamlegri
málpólitik er itarleg könnun á málnotkun
núlifandi kynslóðar.
Stúdentablaðið: Er hægt að tala um kvn-
bundiö mál, mismun á máli og málf'ari
kynjanna?
Gisli: Já, ég held að það sé alveg ljóst,
það eru ýmis orð sem karlmenn taka sér
ekki i munn, t.d. „sætt” og „lekkert”. Það
er lika til fyrirbæri sem hefur verið kallað
ungmeyjar-ess, sem er einhverskonar
smámælska. Þessir talsmátar eru að
minu viti dæmi um hvernig málið speglar
identitet, samsömun eða sjálfsimynd
málnotandans, og þegar konur taka sér
slika talsmáta i munn þá eru þær að
undirstrika stöðu sina. Þetta málfar
mundi maður ekki greina i máli kvenna á
Alþingi eða á slikum vettvangi, kannski
m.a. vegna þess að þar eru konur að
undirstrika annað identitet sem karlarnir
hafa skilgreint. Hins vegar er þetta mjög
áberandi i samskiptum milli kvenna. Það
má kannski nefna eitt atriði i viðbót. Það
er stundum sagt að konur tali meir á inn-
soginu heldur en karlar (andi að sér og
tali um leið...) og þessu held ég að verði
varla á móti mælt. Mér var einhverntima
sögð skritla af útlendingi sem af ein-
hverjum ástæðum hafði haft mun meiri
samskipti við konur en karla þegar hann
var staddur hér á landi og lærði þvi
islenskuna sem kvennamál, hann áttaði
sig ekki á þvi að hér var um að ræða
ákveðna talsmáta sem voru tengdir
identideti konunnar. Þegar hann fór að
nota þessa talsmáta i viðræðum við karl-
menn varð hann að athlægi. Gott ef ekki
var ýjað að þvi að maðurinn væri með vit-
laus hormónaskipti. Það er svo spurning
útaf fyrir sig hvort málpólitikin eigi
nokkuð að hrófla við slikum „mál-
lýskum” i landinu, ef það má kalla þetta
mállýskur. Það er þó varla hægt að telja
það valdsvið málræktarmanna að hrófla
við þvi hvernig notendur islensks máls
gefa til kynna samsömun eða identitet. Þó
má hugsanlega spyrja sem svo: Ef
ákveðnir talsmátar eru i rauninni afleið-
ing af undirokun sem ákveðinn hópur
hefur orðið að sæta, er þá ekki nauðsyn-
legt að vekja hann til vitundar um það?
Þetta er hugsanleg gagnrýni á sumt af þvi
sem ég hef verið að segja, en ég held að
það sé ástæðulaust að fara úti þá sálma að
svo stöddu, þvi eins og ég sagði áðan hefur
sú málpólitik sem hér hefur verið stunduð
fyrst og fremst falist i gagnrýni á málfar
lágsttarfólks, gersamlega ástæðulausri
gagnrýni, og ekki er með nokkrum ráðum
hægt að færa rök fyrir þvi að þeir tals-
mátar sem skammast hefur verið úti séu
ófullkomnara tjáningartæki heldur en
hinir. Og af þessu dreg ég þá ályktun að
málboðun i landinu hafi einfaldlega raðað
talsmátum upp i virðingarröð með hlið-
sjón af valdaaðstöðu þeirra sem nota
málið hverju sinni. Málræktarmennirnir
pikka það út sem þeir vilja sjá i málfari
lágstéttafólks og setja á það gildishlaðna
merkimiða. Málræktarstefnan er þess
vegna hugmyndafræðilegt tæki sem festir
stéttaskiptinguna i sessi.
Stúdentablaðið: Er hugsanlegt að taia um
stofnanamál? Akveðið mál eða mállýsku
eða orð eða orðatiltæki sem einungis eru
notuð af skriffinnum, skrifstofufólki, sem
eru ill- eða Iltt skiljanleg alþýðu manna?
Gisli: Ég held að það sé hægt að tala um
eitthvað, já, sem mætti kalla stofnanamál
eða skriffinnamál, en mér er ekki ljóst
hvaðan það kemur eða af hvaða ástæðum
það stafar. Hins vegar held ég að vert sé
að kanna þann möguleika sem ýjað er að i
spurningunni að um sé að ræða ákveðinn
talsmáta sem skriffinnar tileinka sér að
einhverju leyti til þess að þyrla ryki i
augu fólks. Þó væri hugsanlegt lika, að
lita á þetta sem vitnisburð um samsömun
ákveðins hóps Islendinga sem notar slikt
mál til þess að reyna að tryggja áheyrn
hjá opinberum aðilum. Sumir fullyrða
reyndar, að þetta sé dæmi um ensk mál-
áhrif sem séu að tröllriða islenskri tungu,
en ég held að það sé miklu nær að leita
innlendra skýringa. Ef til vill hefur þróun
islensks stéttasamfélags sitt að segja og
hugsanlega er stofnanamálið tæki ákveð-
ins hóps til að koma i veg fyrir kritik og
umræðu, til þess að koma i veg fyrir að
almenningur sjái i gegnum verkið.
Stúdentablaðið: Eru orð eins og „þjóðar-
hagur”, „vinnuveitandi”, frasar eins og
„i þágu atvinnuveganna” o.s.frv. dæmi
um pólitiskt gildishlaðið orðalag sem
reynir að dylja raunverulegar stéttaaf-
stæður samfélagsins?
Gisli: Varðandi þessa spurningu, þá er
ljóst að til eru dæmi um að opinbert mál,
mál sem gjarnan er viðhaft i fjöl-
miðlum og jafnvel af öllum almenningi,
feli i sér hugmyndafræðilega afstöðu eins
og greinilegt er i orðum eins og „vinnu-
veitandi”, „launþegi”. A bakvið slik orð
er náttúrlega ákveðinn skilningur á gangi
efnahagslifsins og slikur skilningur er
engan veginn hlutlægur eða hlutlaus. 1
svipinn man ég nú ekki eftir fleiri
dæmum, en sjálfsagt er hægt að nefna
mun fleiri.