Fálkinn - 10.12.1938, Blaðsíða 4

4
F A L K I N N
Mustafa Kemal
Kemal Ataturk.
I.
Tíunda nóvember síðastliðinn
Ijest í Istambul hinn kunni ein-
valdi Tyrklands, Kemal Atatiirk,
sem án efa liefir verið lang dug-
legasti niaðurinn, sem Tyrkja-
veldi hefir alið öldum saman. í
tilefni af dauða einvaldans birtir
„Fálkinn“ grein um helstu æfi-
atriði hans og minnist að nokkru
á stærstu breytingar, sem orðið
liafa i Tyrklandi fyrir verknað
lians, sem telja má byltingu. Af
mörgum hefir honum verið líkl
við Pjetur mikla Rússakeisara
og aðaiæfislarf þeirra er sama
að þvi leyti, að þeir ryðja vest-
rænni menningu braut með þjóð-
um sinum.
II.
Sú mongólskra þjóða, sem öld-
um saman hafði yfir sjer mest-
an ægisbjálm voru Tyrkir. Þeir
eru kynjaðir austan úr Miðasiu.
Undir stjórn Ósmana á 14. öld
verða þeir öflugt herveldi, er
ekkert stenst fyrir. Æðsti maður
þeirra var kallaður soldán, og
voru soldánarnir snennna ein-
valdir og margir hverjum fram
eftir öldum hinir nýtustu menn.
Þar á mcðal Múhaineð II. og
Suleiman mikli.
Um miðja 15. öld var Tyrkja-
soldán orðinn svo voldugur að
liann settisl um höfuðborg hins
byzantiska ríkis, Konstantinopel
Ismet Paslia hinn nýji forseti
Tyrklands.
og vann bana eftir nokkra um-
sát. Hjell landvinningum Tyrkja
nú ört áfram á Balkanskaga, um
Ungverjaland og Suður-Rúss-
land. Seint á 17. öld settust þeir
úm Vínarborg. Sjer enn merki
skothríðar þeirra á einu stærsta
kiikjuhúsi borgarinnar. En nú
var toppnum náð. Mið-Evrópu-
þjóðirnar sameinuðust gegn
þeim og sigruðu þá skamt frá
Vín.
Æfi þjóðanna má oft líkja við
mannsæfina. í sögu þeirra eru
æsku, manndóms- og elliár. Og
einkenni þessara tímabila eru
glögg í sögu tyrknesku þjóðar-
innar. Þjóðin bafði náð mann-
dómstindinum, bátindinum, og
nú fór henni að hnigna. Smám
saman mistu Tvrkir svo lönd sín
hér í Evrópu. Fyrst þau er
fjarst lágu sjálfu Tvrklandi og
siðan eitt af öðru.
Grikkir brutust undan oki
þeirra 1830 og þegar kom lengra
fram á 19. öldina fóru aðrar
Ralkan-þjóðir að dæmi þeirra.
Og nú var alment farið að kalla
Iiina herskáu þjóð, Tyrki, „sjúk-
linginn“, en áður bafði hún vak-
ið ótta og skelfingu allra nær-
liggjandi þjóða. Árið 1911 tóku
ílalir Tripolis af Tyrkjum og
ári seinna skall svo á Balkan-
ófriðurinn, er lauk með hræði-
legum ósigri Tyrkja, svo að þeir
mistu allan meginhluta þeirra
landa sem þeir áttu eftir í Ev-
rópu. —
Svo skall á heimsstríðið. Fyrir
áeggjan tvrknesks stjórnmála-
manns, er lijet Envar Pasha,
snerust Tyrkir í lið með Mið-
veldunum. Ilann bafði fengið
herforingjamentun í Þýskalandi
og var einn aðalmaðurinn fyrir
Ungtyrkjahreyfingunni, sem mik
ið gætti um skeið í landinu, og
hleypti byltingu af stað 1908, rak
soldán frá völdum og tók þau
í sínar hendur. Sú breyfing hafði
á stefnuskrá að semja sig að
siðum vestrænna þjóða. I heims-
styrjöldinni biðu Tyrkir hið
mesta niðurlag. Voru allar likur
til þess fyrst eftir heimsstyrjöld-
ina, að tyrkneská rikið mundi al-
veg líða undir lok. En þá rís npp
sá maður, er telja má höfund
liins nýja tvrkneska ríkis, og
skal nú sagt frá honum i stuttu
máli.
III
Mústafa Kemal var fæddur í
Saloniki, sem áður hjet Þessa-
lonika, árið 1880. Voru foreldrar
hans bæði tyrknesk og faðir hans
fremur lágt setlur embættismað-
ur, enda fátækur.
Mústafa komst þó í herfor-
ingjaskóla, og þótti duglegur
námsmaður, einkum í sögu og
stærðfræði. En fáskiftinn þólti
ltann í mcira lagi og þögull í
skólanum og eignaðist fáa vini.
Metorðagirndin, sem jafnan var
eitt aðaleinkenni bans síðar, kom
mjög glögl i Ijós strax i skóla.
Kemal Atatiirk má með rjéttu kalla föður hins nýja Tyrk-
lands. Hann var afburða mikilmenni, bæði sem hershöfð-
ingi og stjórnvitringur, þó að grimmur þætti hann nokk-
uð. Frá stofnun lýðveldisins og til dánardags hans, er bar
að fyrir fáum vikum, var hann alveg einvaldur í
Tyrklandi.
Frá Istambul (Konstantinopel).
AtatUrk.
Sem kornungur maður gekk
bann ungtyrknesku hreyfing-
unni á hönd, en eftir því sem
bann komst til meiri álirifa i
benni kom það í ljós, að hann
og Envar Pasha, áttu ekki skap
saman.
Mústafa Kemal tók bæði þátt
i Tripólisstríðinu og Balkanó-
friðnum og gat sjer þó ungur »
væri ágætan orðstír. Og i heims-
ófriðnum vakti hann á sjer mikla
athygli fyrir herkænsku og
stjórnsnilli, þegar liann varði
Gallipóliskagann fýrir árásum
Englendinga og Frakka og varð
þeim þar aldrei neitt ágengt, þó
að þeir hefðu miklu meira lið.
Annars er það álitið að Mústafa
Kemal liafi verið á móti þvi að
Tyrkir færu i stríðið, en ráð
Envar Pasha máttu sín meira.
En talið er að óvildin milli
þeirra hafi magnast við þetta.
Eins og almenningur veit guldu
Tyrkir hin mestu afhroð í stríð-
inu og sömdu þeir um vopna-
lilje í Mudros áður en hin Mið-
veldin gáfust upp. Tvrkneska
stjórnin varð að ganga að afar
börðum friðarskilmálum á fundi,
er síðar var haldinn í Sevrés.
Samkvæmt honum fengu þeir
ekkert land í Evrópu nema Kon-
slantinopcl og eilítinn landskika
út frá borginni. Og í Litlu-Asíu
voru þeir sviftir beslu landshlut-
unum, meðfram ströndinni, og
öllum helstu borgunum. M. a.
binni fornfrægu borg, SmjTnu.
Voru Grikkjum ætluð þessi
lönd. Kemal, sem var eldheitur
ættjarðarvinur, sveið mjög sárt
niðurlæging þjóðar sinnar, ekki
sist íyrir það, að áður bafði hún
verið mikil og voldug þjóð.
Honum tekst að vinna margl
Síðasta myndin af Kcmal Atatiirk.