Fálkinn - 08.03.1961, Blaðsíða 12
Féll þá allur forn dugnaður og allt atferli
af fólksfæð, en sumir menn urðu svo
auðugir, að þeirra gætti einna í landinu ...
FRÁSÖGN EFTIR ÞORSTEIN FRÁ HAMRI
Á einum bæ var það, að bóndi leit
út í glugga og varð þess var að eitthvað
tvennt reið fyrir ofan. Heyrir hann þá
að sagt er: — Skal hér heim? — Nei,
hér er gras í túninu, sem við megum
ekki koma nærri, var svarað. Á öðr-
um bæ var það seint um kvöld að bóndi
þóttist viss um að Svartidauði væri
aðeins ókominn. Tendrar hann þá þrjú
kertaljós og setur út í náttmyrkrið.
Síðan heyrir hann að sagt er: — Skal
hér heim? — Nei, hér logar Maríuljós
í þúfu, var svarað.
Svartidauði kom á hvorugan bséinn.
Þessi saga er örlítið sýnishorn af öll—
um þeim fjölda munnmælasagna sem
skapazt hafa um komu hinnar miklu
plágu hingað til lands; margar þeirra
eru hinar sérkennilegustu. „Maríuljós
í þúfu“ ber vott um að a. m. k. seinni
hluti sagnarinnar sé gamall og hafi
(jafnvel myndazt í pápiskum sið við
elsku þá er menn báru til heilagrar
guðsmóður.
En um uppruna veikinnar segir í
þjóðsögum:
„Það er í annálum ritað að svarti-
dauði hafi fyrst komið upp í Babýlon
þannig að menn hafi verið að grafa
upp fornar rústir; hafi þá sézt sem
svartar agnir um loftið sveima og því
væri hann kallaður svartidauði. Hann
byrjaði þannig að menn fengu ákaf-
legan hnerra, og í sömu svifum blóð-
gusan og andinn með. — Þá voru bræð-
ur tveir á ferð; fékk annar geysilegan
hnerra; þá segir hinn: „Guð hjálpi þér
bróðir minn.“ Þannig er sagt að sá fagri
siður hafi upp komið að biðja guð að
hjálpa sér nær menn hnerra. Bróðurn-
um, þeim er hnerraði, batnaði."
Pestin lýsir sér annars á þá leið að
hún byrjar með óbærilegum innvortis
kvölum og skjálfta; kýli, sem í hleyp-
ur kolbrandur, koma á líkamann, helzt
nárana; tungan verður svört og þornar
upp og kolbrandur í lungunum veldur
daunillum andardrætti. Þessu fylgdi oft
ógurleg blóðspýja og þar með var dauð-
inn vís. Veikin var afskaplega smitandi
og strádrap fórnardýr sín. Meðgaungu-
tími veikinnar er oftast 3—4 dagar, en
stundum þó skemmri, ef pestin er skæð,
jafnvel aðeins tæpur sólarhringur. Þá er
oftast um þá tegund að ræða sem kölluð
er lungnapest og veldur nokkurs konar
lungnabólgu.
★
Pestis orientalis, pest eða svartidauði,
sem er skæðasta sótt sem sagan kann
frá að greina, hefur verið landlægur
ógnvaldur í Austurlöndum um aldarað-
ir. „Hönd Drottins lá þungt á Asdód-
mönnum, hann skelfdi þá og sló þá
með kýlum — Asdód og héraðið um-
hverfis“, segir í 5. kap. 1. Samúelsbók-
ar, og þar og í 6. kap. segir nánar frá
þessum raunhæfu aðgerðum guðs á
þann hátt að bersýnilegt er talið að um
pestina sé að ræða. T. d. er þar vikið
að kvillanum í músum eða rottum, sem
laungum hafa verið skæðustu smitber-
ar veikinnar.
Prókópíus, býzanskur sagnaritari við
hirð Jústiníans keisara (á 6. öld e. Kr.)
getur um skæða drepsótt sem gekk um
öll lönd sem þá voru kunn í menningar-
heiminum; einkenni pestarinnar koma
þar glöggt fram; t. d. getur hann um
kýlin í nárunum. — Eftir það getur
pestarinnar ekki hér í álfu fyrr en á
14. öld. Talið er að hún hafi komið í
Mið-Asíu um 1352 og þaðan breiddist
hún út eins og eldur í sinu. Til Evrópu
barst hún fljótlega eftir verzlunarleið-
um. Á árunum 1348—1353 geisaði hún
um Norðurálfuna, og nafnið Svartidauði
á í rauninni aðeins við þennan faraldur,
þótt menn hafi á síðari tímum nefnt
pestina almennt þessu nafni.
Aðförum pestarinnar fá engin orð
lýst; þröngbýli í borgum, sóðaleg um-
gengni, vanþekking á sjúkdómum og
lækningum, sultur, kúgun og hjátrú,
allt þetta gerði henni ferðina greiðari;
sú trú var og almenn meðal fáfróðs al-
múga að pestin væri guðs refsidómur,
sem ekki mætti sporna við. Það tíðkað-
ist að grafa lík innan borgarveggja og
inni í kirkjum og bætti það sízt úr skák,
— og þegar mannfallið jókst hlóðust
þau upp í hauga úti jafnt og inni. — í
mörgum borgum dóu tveir þriðju hlut-
ar íbúanna úr pestinni. Heil þorp lögð-
ust í eyði. Frægur franskur læknir á
miðöldum, Guy de Chauliac, skrifar
um þennan faraldur m. a.: „Margir
voru í óvissu um orsakirnar til hins
mikla mannfellis. Sums staðar trúðu
menn því að Gyðingarnir eitruðu ver-
öldina og drápu þá. Annars staðar var
skuldinni skellt á vanskapaða vesalinga
og hröktu menn þá af höndum sér.
Loks höfðu menn verði um borgir og
þorp og leyfðu eingum aðgáng, er ekki
voru að góðu kunnir . . . . “ Sem dæmi
um mannfellinn má nefna, að í Neapel
dóu um 6000 manns í faraldrinum, í
Marseille 57000, í París 50000 og í
London 100000.
Þótt talið sé að þessari yfirreið pest-
arinnar ljúki 1353 eða þar um bil, dó
hún ekki út um sinn, því hún stakk
sér niður öðru hverju fram undir 1400
í Englandi, og Þýzkalandi. Og árið 1402
heilsaði hún upp á íslendinga. Síðan
land byggðist höfðu þeir aldrei hlotið
neitt áfall er komst í hálfkvisti við
hana; en upp úr þessum aldamótum og
allar götur síðan urðu margar nauðir
til að vekja þeim dreyra.
★
Að áliðnu sumri 1402 kom út í Hval-
firði Einar nokkur Herjólfsson „með
það skip er hann átti sjálfur“. Einar
þessi var að flestra hyggju Íslendíngur;
þó hafa menn hreyft við þeim mögu-
leika að hann hafi verið norskur, en
hér skal einginn dómur á þetta lagður.
Á skipi sínu flutti Einar með sér drep-
sóttina miklu; menn sögðu að hún hefði
komið úr bláu klæði, fyrst líkust fugli
en síðan liðið til lofts sem reykur. Ef
menn kæra sig um, er vandalaust að
útskýra þessa sögusögn og óþarfi að
telja hana til lyga, því fuglinn í klæðinu
minnir allmikið á smitberann, rottuna;
12 FÁLKINN