Fálkinn - 30.01.1963, Blaðsíða 16

1.
Staðarhóls Páll er einn af sérkenni-
legustu og stórbrotnustu valdamönnum
á íslandi á 16. öld. Hann er frægur í
sögum og sögnum, sakir stórbrotins
skaps og sérkennilegrar skapgerðar.
Hann var allt í senn, duttlungafullur,
einarður, berorður, stórorður og gáfu-
maður mikill, en jafnframt skáld gott,
málafylgjumaður hinn mesti og ein-
hver skarpvitrasti lagamaður samtíðar-
sinnar. Honum var margt til lista lagt,
en óþjál lund og blendinn tíðar- og
aldarandi, urðu honum að fótakefli eins
og oft vill verða um gáfaða og stór-
geðja menn. Og ekki bætti það úr skák,
að hann var hirðmaður Bakkusar kon-
ungs — og á stundum allþaulsætinn á
hirðbekkjum hans.
Páll kvæntist ungur, Helgu Aradótt-
ur lögmanns, Jónssonar biskups á Hól-
um, Arasonar. Hann átti í brösum mikl-
um að fá hennar, enda var í fyrstu
naumlega talið jafnræði með þeim. En
Páll vann sér ungur ríki, frægð og auð,
og varð fljótlega mikilsmetinn, sakir
málafylgju og lagaþekkingar. Þau
Helga og Páll, voru bæði stórbrotin og
óhemjugjörn. Þau urðu á æskuárum
hrifin hvort af öðru. Þegar þau náðu
loks saman, urðu ástir þeirra í fyrstu
taumlausar og óvenjulegar, svo fá
dæmi eru til slíks. Þau risu ekki úr
rekkju fyrstu sex vikurnar eftir brúð
kaupið, og fór rómur af slíku vítt um
byggðir og vakti mikla athygli og um-
tal. Alþýðan hefur ábyggilega talið
slíkt ástafar fyrirfólks vott um mikla
og óbilgjarna ást. En svo varð ekki í
raun. Þó að ást Helgu og Páls væri
svona tryllt í upphafi, fór nýjabrumið
brátt af rekkjubrögðunum, og hvers-
dagsleiki sambúðarinnar varð napur og
tilbreytingalaus eftir skamma stund.
Sannast þar sem oftar, að fátt er hverf-
ulla í mannheimi en ástin, enda kom
það brátt í ljós um ástafar Páls og
Helgu.
Ástaglóðin fölskvaðist brátt hjá
Helgu og Páli. Þau áttu lítt skap saman
í sambúð til lengdar, og varð margt
til. Bæði voru stórgerð og lítt gefið að
hliðra til. Páll var allra manna hispurs-
lausastur í orðum, stóryrtur og skömm-
óttur. En Helga Aradóttir dutlunga-
full, drambsöm og tiltektarsöm. Hún
varð fljótt öðrum konum einráðari og
vildi fara sínu fram um það, sem henni
datt í hug að framkvæma. Til er sögn
um það, meðan hún var enn heimasæta
á Grund hjá Þórunni föðursystur sinni,
að hún fór eitt sinn ein að Möðruvöll-
um í Eyjafirði að heimsækja Þorleif
afa sinn. Hún hitti svo á, að hann var
ekki heima né kona hans. Helga notaði
tækifærið til þess að ná á sitt vald
lyklum gamla mannsins að kistu hans,
sem hann geymdi út í kirkju og varð-
veittu skjöl hans og gögn um jarðeign-
ir. Hún fékk móðursystur sína til að
fara með sér í kirkjuna og vísa sér á
lyklana, opnaði hún kisturnar og rótaði
í þeim og athugaði skjöl og gerninga
afa síns eftir vild. Þetta voru mestu
16 FÁLKINN
gersemar og augnayndi gamla manns-
ins og honum meira virði en nokkuð
annað. Þegar Helga hafði athugað
skjölin í næði um stund, tók hún nokk-
ur og stakk í barm sér, en fáein eyði-
lagði hún. Lét hún svo lyklana á sinn
stað og hvarf aftur heim til Grundar.
Svo liðu stundir fram, og Þorleifur
Grímsson fór að athuga í kistur sínar.
Saknaði hann þá nokkurra skjala og
þótti slíkt illt og hafði orð á því við
konu sína. Þótti þeim báðum undarlegt
hvarf skjalanna en varð ekki af reki-
stefnu út af því. Solveig Hallsdóttir
kona hans, komst að því skömmu síðar,
að Helga Aradóttir á Grund hefði verið
á Möðruvöllum um dagstund, þegar
þau hjónin voru fjarverandi. Henni
datt strax í hug, að Helga væri völd
að hvarfi skjalanna. Hún fékk Helgu
á fund sinn, og innti hana eftir, hvort
hún væri völd að skjalahvarfi afa síns.
Eftir talsverðar vífilengjur játaði
Helga, að hafa haft skjölin með sér til
Grundar. Varð Helga föl skjalanna eftir
talsverða umleitan. Solveig kom þeim
síðan fyrir í kistum Þorleifs, án hans
vitundar. í næsta sinn, er hann leit í
kistur sínar og athugaði skjölin, fann
hann- þau, sem honum voru horfin og
þótti það undarlegt, en gladdist mjög
yfir, og áleit að hér hefði gerst hálf-
gert kraftaverk.
Saga þessi er ósennileg í fljótu
bragði, en þegar athuguð eru áhrifin
og heimilisandinn á Grund, æskuheimili
Helgu, og skipti Þorleifs Grímssonar
sýslumanns og Jóns biskups Arasonar,
er hægt að leiða að því rök að hún sé
sönn. Þorleifur á Möðruvöllum, var
eins og fleiri valdamenn á síðustu ára-
tugum kaþólskunnar hér á landi mjög
brotgjarn í ásta- og kvennamálum.
Hann var því í hópi þeirra manna, sem
hallaðist fljótt að siðabreytingunni. Þor-
leifur kvæntist ungur Sigríði Sturlu-
dóttur, en missti hana fljótlega. Hann
átti með henni tvær dætur, Halldóru,
konu Ara lögmanns og Þorbjörgu, er
átti Orm lögmann Sturluson. Þorleifur
fór utan um 1519 og dvaldi þar um 7
ára bil. Stundaði hann allmikið kvenna-
far ytra, og er mælt að honum hafi
verið kennt barn á hverju ári, sitt með
hverri konunni. Þegar hann kom aftur
til íslands um 1526, kvæntist hann öðru
sinni, Solveigu Hallsdóttur, og er talið
að þau hafi átt ástafar saman fyrr á
árum. Solveig var snauð, er hún giftist
og voru því ekki gerðir fjárskilmálar
á milli hennar og Þorleifs. Árið 1550
mætti síra Ólafur Hjaltason, er síðar
varð biskup á Hólum, allmiklum hrak-
förum af Jóni biskupi Arasyni og
mönnum hans, því að biskup grunaði
Ólaf um tilhneigingu til hins nýja siðar.
Hraktist Ólafur þá suður um fjöll. Þor-
leifur Grímsson hitti Ólaf, er hann reið
til alþingis, og tók hann með sér og
fór með hann suður að Straumi í Hraun-
um, og kom honum þar í skip, svo að
hann komst til Danmerkur.
Þessi liðveizla Þorleifs við síra Ólaf
Hjaltason, hefur ábyggilega verið talið
Ásta- og örlaga-
saga frá 16. öfd.
Þriðji hhiti
Jón Gísiason
tók saman
mikið óhappaverk af Þórunni á Grund.
Hún hefur álitið, að sýslumaður hafi
með því sýnt föður sínum, Jóni biskupi,
fullan fjandskap. Helga Aradóttir hef-
ur heyrt þennan róm og talið sig lítt
bundna skyldum um of við afa sinn
fyrir þessar tiltektir hans. Hann var
forsjármaður hennar og lögum réttum,
eftir fráfall föður hennar og stóð hún
til arfs eftir hann af mestum hluta.