Heilbrigðismál - 01.03.1998, Blaðsíða 29

Jóhannes Long
Nikótín
Sterklega vanabindandi
Grein eftir Þorkel Jóhannesson
Nikótín finnst í tóbaksplöntunni,
Nicotiana tabacum, er upphaflega óx
í Ameríku. Tóbak er misjafnlega
unnin afurð tóbaksplöntunnar, og í
því eru þúsundir efna auk nikótíns
(sum efni í tóbaksreyk myndast
fyrst þegar reykt er). Algengasta
form tóbaks er reyktóbak og þar
ber hæst sígarettur. Sígarettur eru
háþróuð iðnaðarframleiðsla er fyrst
tíðkaðist á nítjándu öld. Talið er að
indíánar á eyjunum í Karabíska
hafinu hafi þekkt öll form tóbaks
nema sígarettur, þegar Kólumbus
og félagar hans komu þangað 1492.
Hreint nikótín, sem var fyrst
unnið úr tóbaki á fyrri hluta nítj-
ándu aldar, er fljótandi og er í
óvönum einstaklingum meðal eitr-
uðustu efna sem þekkjast.
í reyktóbaki er venjulega 1-2%
nikótín (ein sígaretta inniheldur um
15-20 mg af nikótíni og af því skila
sér um 10% eða minna (um 1 mg)
inn í blóðið á fáeinum mínútum). Á
síðari árum hefur þó verið tilhneig-
ing til þess að minnka þetta magn.
Enda þótt magn nikótíns í reyk-
tóbaki sé þannig tiltölulega mjög
lítið er enginn vafi að án nikótíns
þætti tóbak lítt eftirsóknarvert og
nánast engir myndu leggja á sig að
reykja það. Nikótín er þannig bein
forsenda þess, að tóbak er reykt (eða
notað á annan hátt). Með tilliti til
skaðsemi tóbaksreykinga kunna önnur
efni í tóbaki þó að skipta meginmáli, en
reykingamenn verða að neyta þeirra
með nikótíni, Iwort sem þeim líkar bet-
ur eða verr.
Nikótín hefur þá sérstöðu meðal
ávana- og fíknilyfja og efna að það
veldur ekki vímu og sjaldan fíkn,
en er afar sterklega vanabindandi.
Þá hefur nikótín þá sérstöðu (ásamt
koffeini) að það er tiltölulega sjald-
an notað hreint og margt af eitur-
hrifum vegna tóbaksnotkunar er
sökum annarra efna í tóbaki en
þess. Enn og ekki síður hefur nikó-
tín þá sérstöðu, að það kann að
koma að haldi við hrörnunarsjúk-
dóma í miðtaugakerfinu (Alzhei-
mersjúkdómur, Parkinsonsjúkdóm-
ur) og fleiri sjúkdóma.
Við skulum virða þessi atriði fyr-
ir okkur nánar.
Örvandi áhrif
Ef tilraunadýrum er gefið nikótín
í hæfilegum skömmtum ber í fyrstu
mest á örvun. Dýrin hreyfa sig
meira, kanna umhverfi sitt með
meiri áhuga en áður. Tilraunir með
dýr benda einnig til þess að nikótín
geti bætt minni dýranna. Svipað
gerist í mönnum. í slíkum skömmt-
um sést sömuleiðis greinileg örvun
í margháttaðri líkamsstarfsemi
(blóðþrýstingur hækkar, öndun
örvast, hjartsláttur verður hraðari,
samdráttur í innyflum eykst, slím-
rennsli, munnvatnsrennsli og
saltsýruseytrun eykst o. s. frv.). Eft-
ir stærri skammta verða öll þessi
einkenni meira áberandi. Myndi þá
vera talað um (væga) eitrun. Ef enn
stærri skammtar væru gefnir fer
nikótín að hafa lamandi áhrif á
þind, rifjavöðva og öndunarstöð í
heilastofni og dauði af völdum
nikótíneitrunar er því öðru fremur
vegna öndunarlömunar.
Reykingamönnum (að minnsta
kosti vönum sígarettureykinga-
mönnum) finnst að reykingar dragi
úr syfju, auðveldi þeim að hugsa
og leysa verkefni og gefi þeim vissa
velllíðan. Reykingar valda einnig í
þessum einstaklingum ró og slök-
un, sem þó er mild í samanburði
við róandi verkun af völdum etan-
óls (áfengis) eða díazepams. Öll rök
benda til þess að þessar verkanir
megi rekja til nikótíns og þéttni
þess í blóði sé ákvarðandi með til-
liti til þeirra.
Verkun nikótíns (eða tóbaksreyk-
inga) er einnig mild að því leyti að
hvorki breytist skynjun manna á
umhverfi sínu né bregðast þeir
öðru vísi við en venjulega. Enginn
mun því með sanngirni geta sagt
að reykingamaður sé „undir áhrif-
um" eftir að hafa reykt eina eða
fleiri sígarettur, eins og auðveld-
lega kann að vera sagt um áfengis-
neytanda. Nikótín er þannig ekki
vímugjafi. Engu að síður er nikótín
(tóbaksreykingar) sterklega vana-
bindandi, eins og áður segir, og ár-
angur af því að venja menn af tób-
aksreykingum er lélegur, eða hefur
verið svo til þessa, hverjum tiltæk-
um ráðum sem hefur verið beitt.
Algengt er að reykingamenn lýsi
ásókn (craving) í sígarettur eða
annað tóbak, og það leiði til þess að
þeir reyki yfirleitt linnulítið allan
daginn (um 20 sígarettur á dag) til
þess að viðhalda hæfilegri þéttni
nikótfns í blóðinu. Nikótín veldur
ekki vímu og sjaldan fíkn, þrátt fyr-
ir mikla ávanahættu. Alþjóða heil-
brigðismálastofnunin skilgreindi
fíkn árið 1969. Þessi skilgreining er
víð og túlka sumir höfundar hana
HEILBRIGÐISMAL 1/1998 29