Vísbending - 04.07.2008, Blaðsíða 1

4. júlí 2008
24. tölublað
26. árgangur
ISSN 1021-8483
1 2 4Hagfræðikenningar má nota til að skýra út
mörg af athyglisverðustu
fyrirbærum mannlífsins.
Hægt er að fá íslenskar
krónur að láni á 20%
vöxtum en fáar greinar
geta borið slíka byrði lengi.
Íslenskir frumkvöðlar
eiga vart heima í
letjandi umhverfi
Evrópusambandsins.
Virtur erlendur prófessor
fer frjálslega með stað-
reyndir um íslenskt
efnahagslíf.
3
Vikurit um viðskipti og efnahagsmál
V í s b e n d i n g • 2 4 . t b l . 2 0 0 8 1
framhald á bls. 2
Hefðbundin viðfangsefni hagfræð-innar eru markaðir, verðbólga, hagvöxtur, gengi og fleira sem
tengist efnahagslífi eða rekstri fyrirtækja.
Verkfæri hennar eru ýmis módel sem
byggjast yfirleitt á einhvers konar jafnvægi
og oft er framboð og eftirspurn ekki langt
undan. Ein helsta forsendan sem er yfirleitt
gefin í öllum módelum er að fólk hugsi
rökrétt. Það er einnig sú forsenda sem
hefur verið gagnrýnd hvað oftast af öðrum
fræðimönnum annarra sviða en þeim finnst
þessi forsenda mikil einföldun sem eigi ekki
við rök að styðjast í raunveruleikanum.
Hún hefur þó hjálpað hagfræðingum mikið
við að skilja viðfangsefni sín og módelin
virðast skýra raunveruleikann ágætlega. Nú
sjá hagfræðingar not fyrir módel sín á sífellt
fleiri sviðum. Hefur það stuðlað að því að
víkka sjóndeildarhring hagfræðinga og gert
líkön þeirra betri. Einnig hefur það hjálpað
fræðimönnum á öðrum sviðum að fá ferskt
sjónarhorn á sitt sérsvið.
Gary S. Becker
Gary S. Becker var frumkvöðull í að horfa
á félagsfræðileg viðfangsefni með augum
hagfræðinnar. Þegar hann var að ljúka
grunnnámi í Princeton varð hann mjög
vonsvikinn þegar hann hafði áttað sig á
því hvað viðfangsefni hagfræðinnar voru
afmörkuð. Hann velti fyrir sér að skipta yfir
í félagsfræði, en fannst félagsfræðibækurnar
margar torskildar. Þegar hann fór í
framhaldsnám í Chicago-háskóla 1951
kviknaði neistinn aftur, ekki síst fyrir
tilstuðlan Miltons Friedmans. Friedman
lagði mikla áherslu á að hagfræðikenningar
væru ekki einhver leikur milli snjallra
fræðimanna heldur væru þær öflugt verkfæri
til þess að greina umheiminn. Becker
sannfærðist um að hagfræðikenningar,
einkum þær sem snúa að frjálsri verðmyndun
á markaði, mætti nota til þess að skýra
mörg af athyglisverðustu fyrirbærum
mannlífsins. Í doktorsritgerð sinni fjallaði
hann um hagfræðileg áhrif fordóma á
tekjur, atvinnustig og atvinnugreinar.
Landvinningastefna hagfræðinnar
Hann skrifaði svo stuttu síðar bókina
„Economics of Discrimination“ um sama
umfjöllunarefni. Hann komst að þeirri
niðurstöðu að sá sem mismunar tapi ekki
síður en sá sem er mismunað. Þeir sem
mismuna fá síður hæfustu menn í vinnu.
Hinir sem er mismunað fá síður atvinnu og
lægri laun ef þeir komast í vinnu, og þannig
tapa fyrirtækin líka á því að geta selt minna
til neytenda. Becker gaf sér þá forsendu að
þeir sem mismuna hafi löngun til þess og
fái eitthvað út úr því. Því geti mismunun
átt sér stað á samkeppnismarkaði. Þegar
samkeppni eykst verður þessi smekkur
dýrari, sérstaklega í formi fórnarkostnaðar.
Mismunun er því minnst í þeim greinum
atvinnulífsins þar sem mest samkeppni
ríkir. Þeir sem mismuna verða að sætta sig
við minni hagnað og til lengri tíma hlýtur
vinnuveitendum sem mismuna að vera skipt
út. Langlífi launamismunar vegna kynþáttar
mætti hugsanlega rekja til annara ástæðna,
eins og að mismununin eigi sér stað áður en
viðkomandi kemur út á vinnumarkaðinn
eða þá að aðrir neytendur hafi einnig löngun
til mismununar. Becker bauð einnig upp á
leiðir til þess að rannsaka hvort raunveruleg
mismunun ætti sér stað. Ef til dæmis þeir
sem lána fjármagn eru sagðir mismuna, þá
ættu þeir sem er ekki mismunað að ná að
meðaltali hærri ávöxtun á fjármagninu.
Með bókinni „Theory of the Allocation
of Time“ gaf Becker hagfræðingum nýja sýn
á neyslu og framboð vinnuafls, með aukinni
áherslu á kostnað í formi tíma. Tímafrek
gæði eru dýrari fyrir hálaunafólk en
láglaunafólk. Það eyðir því frítíma sínum á
annan hátt. Þeir efnameiri eyða minni tíma
í frí en aðrir, en á hinn bóginn eyða þeir
meiri peningum í frítímanum. Þannig fara
þeir frekar í óperuna, á dýra veitingastaði
og snekkjur meðan hinir efnaminni fara
frekar í körfubolta eða horfa á sjónvarpið.
Becker hefur mikið rannsakað mannauð
og meðal annars hvernig einstaklingar
„fjárfesta“ í sjálfum sér í formi menntunar
eða kunnáttu. Fólk velji sér þann feril sem
mun gefa mest af sér miðað við færni og
áhugamál. Í einu umdeildasta verki sínu
skoðaði hann barneignir á sama hátt og
hverja aðra neysluvöru þar sem fjöldi þeirra
réðist af framboði og eftirspurn. Konur á
háum launum eru ólíklegri til að eignast
börn en konur á lágum launum því að
fórnarkostnaður þeirra í tíma er hærri.
Þegar réttur og menntun kvenna eykst þá
vex fórnarkostnaður þeirra við að eignast
börn. Um glæpamenn vildi Becker meina
að þeir vægju saman ávinning af glæpunum,
viðkomandi refsingu og líkurnar á því að
nást. Eftir frekari rannsóknir komst hann
að því að líkurnar á því að nást vegi miklu
þyngra heldur en þyngd refsinga og því
væri fjármunum betur varið í eftirlit heldur
en refsingar. Aðrar rannsóknir Beckers
hafa meðal annars snúist um fjölskylduna,
giftingar og skilnaði og ást foreldra á
börnum og öfugt. Árið 1983 var Becker veitt
staða prófessors í félagsfræði við háskólann í
Chicago þar sem hann er einnig prófessor
í hagfræði. Hann hlaut nóbelsverðlaunin í
hagfræði árið 1992.
Freakanomics
Steven Levitt er ungur prófessor við
Chicago-háskóla og situr í stjórn
rannsóknarsetursins „Becker Center on
Chicago Price Theory“. Hann var valinn
efnilegasti hagfræðingur undir fertugu hjá
bandaríska hagfræðifélaginu árið 2005 en
það ár gaf hann út bókina Freakanomics
ásamt félaga sínum Stephen J. Dubner. Í
henni var meðal annars sagt frá því hvernig
foreldrar sóttu börnin sín oftar of seint af
leikskólanum þegar farið var að sekta fyrir
það. Skýringin var sú að nú þurftu foreldrar
ekki lengur að hafa sektarkennd yfir því
að sækja börnin seint og gjaldið var lágt.
Kostnaðurinn var lítill og þeir töldu að
tímanum væri betur varið í annað. Þegar
sektirnar voru afnumdar aftur fór tíðnin
ekki aftur niður því lág sekt hafði gefið til
kynna að það skipti ekki svo miklu máli.
Svipaða sögu er að segja með blóðgjöf en
hún minnkaði þegar byrjað var að greiða
fyrir hana. Þegar fólk gaf blóð leið því vel