Vísbending - 22.08.2008, Blaðsíða 2

2 V í s b e n d i n g • 3 1 . t b l . 2 0 0 8
Miklar sviptingar hafa orðið í borgarstjórn á þessu kjörtíma- bili. Skipt hefur verið um
borgarstjóra þrisvar og þeir sem sitja
við stjórnarborðið hafa haft sífellt
minna fylgi á bak við sig samkvæmt
skoðunarkönnunum. Margir, aðallega
stuðningsmenn flokkanna sem ekki eru í
stjórn, hafa spurt sig hvort þetta sé tákn
um annmarka á lýðræðinu á Íslandi og þá
hvort hægt sé að bæta það.
Beint lýðræði?
Nú er tæknin orðin slík, að hægt væri að
halda kosningar á tiltölulega ódýran máta,
til dæmis í gegnum Netið. Kostnaður við
að kjósa kemur því ekki í lengur í veg fyrir
að beint lýðræði sé mögulegt. En hversu
fýsilegt er beint lýðræði?
Beint lýðræði felst í því að kosið sé
almennri kosningu um þau mál sem
fyrir liggja. Ef frumvarp er samþykkt í
almennri atkvæðagreiðslu er því framfylgt
af embættismönnum.
Beinu lýðræði má skipta í þrennt:
Lágmarksfjöldi kjósenda 1.
getur tekið mál á dagskrá,
t.d. um lagabreytingar,
stjórnarskrárbreytingar eða
sértækar aðgerðir.
Hinn almenni kjósandi hefur 2.
neitunarvald um eitthvað sem
yfirvöld hafa samþykkt.
Kjósendur geta samþykkt 3.
vantraust á kjörna fulltrúa áður
en kjörtímabili þeirra er lokið.
Sviss er oft tekið sem dæmi um beint
lýðræði en þar gildu tveir fyrstu liðirnir.
Þar er efnt til kosninga ef um stjórnarskrá
breytingu er að ræða. Jafnframt getur
þingflokkur sem er ósáttur með frumvarp
og nær að safna 50 þúsund undirskriftum
krafist nýrra kosninga. Þá getur almenn-
ingur krafist kosninga um hvaða málefni
sem er ef 100.000 undirskriftir berast.
Stjórnarfarið í Sviss er því í raun blandað.
Þar gildir fulltrúalýðræði þar sem auðvelt
er að efna til beinna kosninga. Svipað kerfi
er við lýði í Kaliforníu í Bandaríkjunum
þar sem fylkisstjórinn var settur af í
almennri atkvæðagreiðslu fyrir nokkrum
árum.
Kostirnir
Ýmsir gallar eru á fulltrúalýðræði sem
má draga úr með beinu lýðræði. Í
fulltrúalýðræði endurspegla kjörnir full-
trúar ekki endilega landfræðilega stað-
setningu kjósenda vegna mismunandi
vægis atkvæða eftir búsetu. Þeir eru oft
menntaðri og efnaðri en almenningur,
fleiri karlmenn komast að en konur og
flestir kjörnir fulltrúar af sama kynstofni
og meirihluti þjóðarinnar. Einnig eru
þeir mjög oft lögfræðingar. Jafnvel þó að
atvinnuþátttaka sé mismikil milli þjóð-
félagshópa ættu atkvæði í beinu lýðræði
að endurspegla vilja þjóðfélagsins betur en
í óbeinu.
Hagsmunaárekstrar eru algengir í full-
trúalýðræði. Til dæmis er algengt að
kjörnir fulltrúar kjósi um sín eigin laun.
Þeir hafa hag af því að hafa launin eins
há og þeir geta, en kjósendur vilja hafa
þau jafn lág og mögulegt er, því að þeir
borga launin í gegnum skatta. Spilling
þrífst síður í beinu lýðræði og allt gegnsæi
verður meira. Þá er hægt að ímynda sér að
áhugi almennings verði almennt meiri á
stjórnmálum, sérstaklega þar sem menn
hafa þá meira vald til að ákveða ýmis
málefni.
Gallarnir
Beint lýðræði er hins vegar ekki gallalaust.
Að kjósa um hvert málefni sem kemur
uppá yfirborðið getur reynst bæði hægfara
og dýrt ferli. Fólk gæti misst þolinmæðina
við að kjósa um eitthvað sem það hefur
ekki áhuga á eða að kjósa sífellt um sama
málefni. Málefni geta líka verið flókin og
tímafrekt að koma sér inní einstök mál.
Einstaklingar hugsa fyrst og fremst um
eigin hag, rétt eins og stjórnmálamenn.
Því gæti orðið erfitt að fá í gegn lög
sem koma minnihlutahópum til góða
ef það kemur niður á meirihlutanum,
jafnvel þó ábati minnihlutans sé meiri
kostnaður meirihlutans. Á móti kemur
að í fulltrúalýðræði eru öfgarnar oft í hina
áttina, þar sem lítill hópur hefur mikil
áhrif. Þeir sem eru á móti einhverju máli
eru líka taldir líklegri til þess að kjósa en
þeir sem eru fylgjandi því.
Stærsti gallinn er þó líklega ósamræmi.
Þegar fólk kýs um einstök málefni getur
niðurstaðan orðið allt önnur en ef kosið
er um „pakka“ af málefnum. Því mun
niðurstaðan ekki endilega vera besta
lausnin. Til dæmis er hægt að ímynda sér
að fólk kjósi að ríkið hækki barnameðlög,
niðurgreiði bækur til menntunar og
ýmislegt fleira sem krefst meiri fjárútláta,
á sama tíma og það kjósi að lækka skatta
og minnka umfang hins opinbera.
Lengd kjörtímabila
Margir hafa haft á orði að lýðræðið sé
aðeins virkt rétt fyrir kosningar. Á þeim
tíma fari stjórnmálamenn að vilja fólksins
og lofi öllu fögru. Um leið og búið sé að
kjósa séu kosningaloforðin brotin. Ef
kjörtímabil væru stytt þyrfti fólk ekki að
bíða í fjögur ár til að láta í ljós óánægju
með gjörðir stjórnarinnar og samkvæmt
því ætti lýðræðið þá að vera virkara.
Margir hagfræðingar telja kjörtímabilin
hins vegar oft of stutt af því að áhrif af
breytingum í hagkerfinu taka oft lengri
tíma að hafa áhrif. Stundum hafa jákvæðar
breytingar neikvæðar afleiðingar fyrst
um sinn, áður en allt verður betra. Þegar
kommúnisminn hrundi og markaðs-
hagkerfi var tekið upp í Austur-Evrópu,
minnkaði landsframleiðsla fyrst, og það
tók sums staðar fimm ár eða lengri tíma
áður en þau náðu sama framleiðslustigi
og áður.
Fyrir kosningar er hætta á að farið sé
út í breytingar sem eru góðar til skamms
tíma en slæmar til lengri tíma. Margir
töldu lækkun skatts á matvæli breytingu
til batnaðar. Tímasetningin var hins
vegar fráleit. Lækkunin kom fram rétt
fyrir sveitastjórnarkosningar og átti að
láta stjórnarflokkana líta vel út í augum
kjósenda.
Ljóst er að hvernig sem lýðræði er
útfært, hefur það alltaf sína kosti og galla.
Fræg eru ummæli Winstons Churchills:
Lýðræði er versta tegund stjórnarfars,
fyrir utan allar hinar gerðir stjórnarfars
sem hafa verið reyndar. ksf
Lýðræði og lýðræði
Einstaklingar hugsa
fyrst og fremst um
eigin hag, rétt eins
og stjórnmálamenn.
Því gæti orðið erfitt
að fá í gegn lög
sem koma minni-
hlutahópum til góða
ef það kemur niður á
meirihlutanum.