Vísbending - 10.10.2008, Blaðsíða 3

V í s b e n d i n g • 3 8 . t b l . 2 0 0 8 3
Nikolay Dimitriyevich Kontratév var rússneskur hagfræðingur fæddur 1892. Hann vann að
fyrstu fimm ára áætlun Sovétríkjanna.
Þegar hann seinna var andsnúinn
algjörri samyrkjubúskapar væðingu
landbúnaðarins, féll hann í ónáð hjá
sovéskum yfirvöldum og hvarf inn í
Gúlagið. Þar var hann fyrst dæmdur í átta
ára vist en dómur hans endurskoðaður
að þeim tíma liðnum og hann dæmdur
til dauða og tekinn af lífi, líklega 1938.
Á meðan hann var ennþá í náðinni hjá
Stalín ferðaðist hann til Bandaríkjanna og
Bretlands árið 1924. Þar hélt hann erindi
um kenningu sína um langtímasveiflur í
kapítalísku hagkerfi. Fyrir þá kenningu
varð hann nokkuð þekktur
á Vesturlöndum. Hann
byggði skoðanir sínar á
greiningu sveiflna í bresku
og frönsku hagkerfunum, en
á báðum stöðum var hægt
að fá skráðar tölur allt aftur
til Napóleonsstyrjaldanna.
Hann athugaði sveiflur
í vöxtum skuldabréfa,
bankasparnaði, verðlagi
neysluvara, launum
verkafólks í landbúnaði
og iðnaði, sveiflur í
utanríkisverslun og
framleiðslu á kolum og járni.
Þegar Kondratév vann að greiningu sinni
voru að vísu til handknúnar reiknivélar, en
engu að síður hefur vinnan við þetta verið
bæði löng og ströng. Ennfremur byggðist
greining hans á grafískum aðferðum
fremur en ítarlegri stærðfræðigreiningu.
Nú á þessum tölvutímum væri þetta
auðsótt.
Kenning Kondratévs
Það sem Kondratév taldi sig finna, var
að í ofangreindum hagkerfum mætti
finna nokkuð óreglulegar sveiflur sem
endurtækju sig með áratuga millibili.
Þessar sveiflur væru hinsvegar miklu
sterkari en tíðari og styttri sveiflur. Hann
ritaði bók um kenningar sínar (1). Á
tímum kreppunnar á fjórða áratug síðustu
aldar vöktu kenningar Kondratévs þó
nokkra athygli en með uppgangi vestrænna
hagkerfa eftir aðra heimsstyrjöldina
gleymdust þær fljótt, þóttu ómarktækar
vegna þess að allt væri svo breytt frá fyrri
tímum að þær ættu ekki lengur við.
Samt sem áður glímdu ýmsir
fræðimenn við að reyna að finna
stærðfræðilegar aðferðir til að greina
hegðun verðbréfamarkaða.
Það líkan sem einna helst virtist
lýsa verðsveiflum var hið svokallaða
tilviljanakennda ráp líkan (Random
walk model (2)). Því hefur verið líkt við
sporgöngu fyllirafts er stendur við staur
og ákveður að fara eitthvað, tekur eitt
spor í einu, en áttin sem hann velur til
að stíga næsta spor er algerlega óháð
áttinni sem síðasta spor bar hann í. Hann
ráfar í ýmsar áttir, en staurinn verður
nokkurnveginn miðsvæðis fyrir hann.
Stundum er hann nærri og stundum
fjær honum. Rápmynstur hans líkist
sveiflum á verðbréfamarkaði að því
leyti að stærri fjarlægð frá meðalstöðu
er sjaldgæfari en minni
fjarlægðir. Hins vegar, af því
að forsenda reiknilíkansins
er að hreyfingarnar
séu tilviljanakenndar,
spáir líkanið engu um
hvenær sveiflan er stór og
langvarandi. Oftast eru
sveiflurnar litlar og stuttar.
Í tilviljanakenndu kerfi
er ekkert samband milli
atburða, engin sérstök orsök
veldur neinni sérstakri
afleiðingu. Nú liggur
það í augum uppi að það
gildir ekki um ákvarðanir
einstaklinga hvort fjárfesta eigi í ákveðnum
hlutabréfum eða ekki. Því leita fræðimenn
enn að betra líkani sem bæði hermir
eftir stærð og tíðni hagsveiflna, jafnframt
því að orsakasamband tengi atburðarás
í kerfinu. Til þessa má nota tölvukeyrt
hermilíkan er byggir á stærðfræði er þróuð
var í sambandi við veðurspár. Veðurfar er
sveiflukennt, oftast eru sveiflur ekki mjög
miklar en einstaka sinnum ofsafengnar
og veður hvers líðandi dags tengist veðri
gærdagsins. Sú grein stærðfræðinnar
er að þessu lýtur er kölluð óreiðufræði
(Chaos Theory (3)). Einkenni kerfa er
lúta lögmálum óreiðufræðinnar er að
stórir þættir og smáir þættir kerfisins líta
eðlislega eins út. Sem dæmi má nefna
litla hvirfla og stóra hvirfla í iðustreymi
vökva. Annað einkenni er að kerfin leita
með nokkuð reglulegu millibili í svipaðan
farveg og áður. Ástand kerfisins er þá
svipað og stundum áður, en aldrei alveg
eins. Eins er tímabil smárra sveiflna styttra
en stórra og sveiflutíðni svipuð fyrir gefna
stærð en aldrei alveg eins. Þetta eru einmitt
einkenni hagkerfa og er óreiðufræðin sú
besta leið til að greina sveiflur í hagkerfi
sem fundist hefur til þessa. Þetta kemur
nokkuð heim og saman við niðurstöður
athugana Kondratévs, svo að ef til vill
hafði hann þó nokkuð til síns máls.
Höfum við eitthvað lært?
Sé eitthvað til í hugmyndum Kondratévs
vekur það spurninguna hvað veldur
þessum langtíma sveiflum í hagkerfinu,
sérstaklega þar sem svo margt breytist
á ártuga tímabili. Eitt breytist þó ekki
og það er mannlegt eðli sem aftur hefur
áhrif á hjarðhegðun manna. Ef til vill er
skýringin sú að það tekur tvær kynslóðir
að gleyma framgangi og áhrifum síðustu
kreppu. Menn gleyma fortíðinni og falla
svo aftur í sama sporið. Nú eru rúm sjötíu
ár liðin frá kreppunni miklu á fjórða
áratug síðustu aldar.
Bandaríski heimspekingurinn Georg
Santayana sagði: „Þeir sem gleyma
fortíðinni eru dæmdir til að endurtaka
hana“. Það má umyrða ummæli hans
og segja sem svo: Þeir sem ekki íhuga
framtíðina fá engu um hana ráðið.
Gerðum við nóg af því? Hversu miklu
fáum við ráðið um eigin framtíð? Tíminn
mun skera úr um það.
Tilvitnanir:
1. Kondratieff (Kondratév), N., The Long Wave
Cycle, Richardson & Snyder, New York, 1984.
2. Cootner, P. The Random Character of Stock
Markets, MIT Press, Cambridge, 1964.
3. Peters, E. Chaos and Order in the Capital
Mark ets, John Wiley & Sons, New York 1996.
Er Kondratév kominn í heimsókn?
Ágúst Valfells eldri
verkfræðingur
Menn gleyma
fortíðinni og
falla svo aftur
í sama sporið.
Nú eru rúm
sjötíu ár liðin
frá kreppunni
miklu á fjórða
áratug síðustu
aldar.
Nikolay Dimitriyevich Kontratév (1892-1938)