Vísbending - 17.10.2008, Blaðsíða 2

2 V í s b e n d i n g • 3 9 . t b l . 2 0 0 8
Hagkerfi heimsins á nú mjög undir högg að sækja. Ekkert traust ríkir á fjármálamörkuðum og
því ómögulegt að segja til um hvenær
botninum verður náð. Á Íslandi er auk þess
mikill gjaldeyrisskortur og skuldbindingar
ríkissjóðs gífurlegar í kjölfar atburða
síðastliðinna vikna. Margir Íslendingar
hafa tapað geysimiklum fjármunum. Líkur
eru á því að fleiri fyrirtæki fari í gjaldþrot
vegna ástandsins og því má búast við því
að fjöldi fólks missi vinnuna. Það
er því ljóst að neysla á mörgum
heimilum mun minnka talsvert.
Skipta gæðin máli?
Nytjaföll eru meðal þeirra
verkfæra sem hagfræðingar nota
til þess að hugsa skýrar og koma
hugmyndum sínum kerfisbundið
niður á blað. Hugmyndin er
einföld. Því meiri gæði sem
menn hafa, þeim mun betra
hafa þeir það, (hafa meiri nyt á
tæknimáli). Þessi gæði geta verið
næstum hvað sem er; peningar,
vörur, heilsa, hreint loft, tími
með fjölskyldu og vinum, heiður og
önnur gildi. Annar eiginleiki sem má sjá
á mynd 1 er að eftir því sem gæði verða
meiri minnka áhrif þeirra (minnkandi
jaðarnytjar á fræðimáli). Dæmi um þetta
er að fátækur nemandi hefur yfirleitt
miklu meiri nytjar af eitthundraðþúsund
krónum en ríkur athafnamaður. Það
munar meira fyrir mann sem á 40 fm íbúð
að fá 10 fm til viðbótar en fyrir þann sem
á 400 fm íbúð. Það virðist líka rökrétt að
nytjar fólks eða hamingja minnki ef neysla
minnkar.
Lögunin á ferlinum
endurspeglar það að fólk sé
áhættufælið. Ef menn geta valið
um að fá milljón krónur greiddar
eða eiga helmingslíkur á að
vinna tvær milljónir króna þá
velja flestir frekar fyrri kostinn af
því að vænt nyt af því eru hærri.
Væri nytjafallið línulegt, væri
fólk ónæmt fyrir áhættu. Jafnvel
þótt nytjafallið endurspegli ekki
raunveruleikann nákvæmlega
hefur það reynst hagfræðingum
ómetanlegt verkfæri við að spá til
um hegðun fólks.
Gæðin venjast fljótt
Sálfræðingarnir Daniel Kahne-
man og Amos Tversky bentu
á að hefðbundin nytjaföll
Vont venst
Nóbelsverðlaunin árið 2002 fyrir þessa
kenningu og hefði Tversky eflaust deilt
þeim með honum hefði hann verið enn
á lífi.
Nýlega hélt Páll Matthíasson geðlæknir
fyrirlestur um hamingjuna og spurði
hvort fólk vildi fremur vinna milljarð
króna í happdrætti, eða lamast fyrir neðan
mitti. Að sjálfsögðu var engin áheyrandi
sem að óskaði þess frekar að lamast.
Rannsóknarniðurstöður benda hins vegar
til þess að lítill sem engin munur
sé á hamingju fólks sem hafði
lent í þessum ólíku aðstæðum
ári síðar. Þetta er athyglisverð
niðurstaða miðað við
lífsgæðakapphlaup Íslendinga.
Við getum því huggað okkur við
það að jafnvel þótt kaupmáttur
launa eigi eftir að rýrna, eignir
eyðast og sumir verði gjaldþrota
er það langt frá því að vera
endalok lífsins og gleðinnar.
Þegar menn standa frammi
fyrir tapi, verður þeir yfirleitt.
Þetta er sýnt á mynd 2 með
kúptu falli. Ef fólk fær að velja
um að borga milljón krónur eða henda
krónu um hvort það borgar tvær milljónir
króna eða ekki neitt tekur það frekar
áhættuna. Ekkert réttlætir þessa hegðun í
vestrænu þjóðfélagi nú á tímum, en þetta
hefur verið dýrmætur eiginleiki á flestum
tímum mannkynssögunnar. Yfirleitt
hafa menn búið við svo bág kjör að ekki
mátti mikið útaf bregða til þess að fólk
yrði hungurmorða. Fólk varð því að taka
áhættu til að eiga möguleika á að lifa.
Rannsóknir benda til þess að málleysingjar
sýni ekki sömu áhættusækni
þegar þeir gætu tapað.
Margir taka verri ákvarðanir
en ella ef þeir standa frammi fyrir
tapi. Sá sem er að skoða íbúð og
heyrir frá fasteignasalanum að
tveir aðrir hafi mikinn áhuga
á að kaupa hana hættir oft að
hugsa rökrétt því að honum
finnst hann eiga hættu á að
„tapa“ íbúðinni. Leiðin úr þessu
er einföld. Að fara í rólegt
umhverfi og hugsa yfirvegað
um ákvörðunina. Átta sig svo á
því að það var aldrei í hendi sem
hætta var á að „tapaðist“. Þá fyrst
er rétt að taka ákvörðunina.
Kári S Friðriksson.
mitti. A! sjálfsög!u var engin áhorfandi sem a! óska!i "ess frekar a! lamast.
Rannsóknarni!urstö!ur benda hins vegar til "ess a! lítill sem engin munur sé
á hamingju fólks sem haf!i lent í "essum ólíku a!stæ!um ári sí!ar. #etta er
athyglisver! ni!ursta!a mi!a! vi! lífsgæ!akapphlaup Íslendinga. Vi! getum
"ví hugga! okkur vi! "a! a! jafnvel "ótt kaupmáttur launa eigi eftir a! r$rna,
eignir ey!ast og sumir ver!i gjald"rota er "a! langt frá "ví a! vera endalok
lífsins og gle!innar.
#egar menn standa frammi fyrir tapi, ver!ur "eir yfirleitt. #etta er s$nt á
mynd 2 me! kúptu falli. Ef fólk fær a! velja um a! borga milljón krónur e!a
henda krónu um hvort "a! borgar tvær milljónir króna e!a ekki neitt tekur "a!
freka áhættuna. Ekkert réttlætir "essa heg!un í vestrænu "jó!félagi nú á
tím m, en "etta hefur veri! d$rmætur eiginlei i á flestum tímum
annkynsögunnar. Yfirleitt hafa menn búi! vi! svo bág kjör a! kki mátti
miki! útaf breg!a til "ess a! fólk yr!i hungurmor!a. Fólk var! "ví a! taka
áhættu til a! eiga möguleika á a! lifa. Rannsóknir benda til "ess a!
málleysingjar s$ni ekki sömu áhættusækni "egar "eir gætu tapa!.
Margir a! taka verri ákvar!anir en ella ef "eir standa frammi fyrir tapi. Sá sem
er a! sko!a íbú! og heyrir frá fasteignasalanum a! tveir a!rir hafi mikinn
áhuga á a! kaupa hana hættir oft a! hugsa rökrétt "ví a! honum finnst hann
eiga hættu á a! „tapa“ íbú!inni. Lei!in úr "essu er einföld. A! fara í rólegt
umhverfi og hugsa yfirvega! um ákvör!unina. Átta sig svo á "ví a! "a! var
aldrei í hendi sem hætta var á a! „tapa!ist“. #á fyrst er rétt a! taka
ákvör!unina.

Mynd 1: Hef!bundi! nytjafall

Mynd 2: Endurbætt nytjafall

Mynd 1: Hefðbundið nytjafall
Mynd 2: Endurbætt nytjafall
miðar næsta atburð útfrá henni. Fólk
heldur að allt muni verða miklu betra ef
það fær draumavinnuna með tilheyrandi
kauphækkun. Staðreyndin er hins vegar
yfirleitt sú að menn venjast nýjum
aðstæðum fljótt. Líðan þeirra færist upp
og til hægri á línuritinu til skamms tíma,
en þegar menn taka næst ákvörðun miða
þeir hana út frá breyttum aðstæðum.
Hamingjusamast er fólk sem upplifir
hæga en sífellt vaxandi breytingu á gæðum
(sígandi lukka er best). Kahneman fékk
segja aðeins hálfa söguna. Þeir töldu að
magnbreytingar á gæðum hefð meiri
áhrif á nyt fólks en heildargæði fólks. Fólk
miðar allt út frá væntingum, til dæmis
að staðan breytist ekki (e. status quo)
eða þá að hún batni eða versni. Miðjan
á endurbætta nytjafallinu (sjá mynd 2)
sýnir þá viðmiðun. Fólk ofmetur oft
hversu mikil áhrif magnbreyting á gæðum
muni hafa á líðan þess og hamingju. Í
raun færist það fljótt aftur á miðjuna og