Vísbending - 14.11.2008, Blaðsíða 2

2 V í s b e n d i n g • 4 3 . t b l . 2 0 0 8
dósent
Gylfi Magnússon
Fjármálakreppa er um margt sérkennilegt fyrirbrigði. Að sumu leyti má líkja henni við sprengju
sem eyðir ýmiss konar pappírsverðmætum.
Hlutabréf, skuldabréf og önnur verðbréf
verða allt í einu minna virði en áður var
talið, jafnvel einskis virði. Innstæður
í bönkum gufa upp og ýmsar eignir,
svo sem, fasteignir, snarlækka í verði.
Fjármálakreppa hefur hins vegar engin bein
áhrif á raunveruleg verðmæti. Mannvirki,
mannauður og náttúruauðlindir sitja eftir,
í grundvallaratriðum allt óskaddað.
Áhrif kreppunnar
Áhrif fjármálakreppu eru engu að síður
mjög raunveruleg. Augljósustu áhrifin eru
þau að auður færist til. Margir þeirra sem
voru ágætlega stæðir á pappírnum og gátu
lifað góðu lífi geta það ekki lengur. Sumir
sitja uppi með óviðráðanlegar skuldir.
Enn aðrir sjá fram á skertan lífeyri á efri
árum. Svo mætti lengi telja. Þetta hefur
allt saman raunveruleg og stundum afar
slæm áhrif á líf fólks. Raunveruleg áhrif
fjármálakreppu koma líka fram í því að
það hægir á verðmætasköpun, a.m.k. um
tíma. Ýmiss konar rekstur stöðvast eða
það hægir á honum. Vinnufúsar hendur fá
ekkert að gera og skapa því ekki verðmæti.
Fjármunir eru ekki nýttir til fulls, margs
konar atvinnutæki standa óhreyfð og dýrir
innviðir eru vannýttir. Sé fjármálakerfi illa
starfhæft þá hefur það afar slæm áhrif á
aðra hluta hagkerfisins. Mikil verðmæti
tapast yfirleitt ef rekstur fyrirtækja
stöðvast. Við brunaútsölu á eignum er
þeim sjaldnast ráðstafað skynsamlega. Þá
fylgir því almennt talsverður kostnaður
að breyta verðmætasköpun samfélagsins
þannig að hún endurspegli þarfir og
eftirspurn í kreppu og í kjölfar hennar, í
stað góðærisins á undan.
Þær peningalegu eignir sem sýslað
er með í fjármálakerfinu eru ávísanir á
raunverulegar eignir eða þau verðmæti
sem framleiða má með þeim. Hlutabréf
og skuldabréf eru kröfur á eignir fyrirtækja
og þau verðmæti sem fyrirtækin búa til.
Það kann því að virðast mótsagnakennt
að peningalegu eignirnar geti skemmst,
þótt raunverulegu eignirnar standi eftir.
Skýringin á þessu er tvíþætt.
1) Fjármálakreppur koma yfirleitt í
kjölfar mikillar uppsveiflu, þar sem
Fyrsta dómínóið
eignaverð hefur hækkað mjög mikið.
Það er því búið að setja of háa verðmiða
á ýmsar eignir. T.d. getur hlutabréfaverð
verið orðið mjög hátt og falið í sér
óraunhæfar væntingar um mikinn
hagnað og arðgreiðslur í framtíðinni.
Sömuleiðis geta ýmis fyrirtæki eða heimili
hafa skuldsett sig svo mikið að lítil von
er til að þau geti endurgreitt allt. Við
slíkar aðstæður eru peningalegar eignir,
t.d. hlutabréf og skuldabréf, í raun að
einhverjum hluta innstæðulausar ávísanir.
Þegar hlutabréfaverð lækkar og afföll
verða af skuldabréfum í fjármálakreppu
þá er horfst í augu við innstæðuleysið og
verð bréfanna lækkað í samræmi við það.
Við þetta hverfa engin verðmæti sem
áður voru til, það er einfaldlega verið að
viðurkenna að það sem menn héldu að
væru verðmæti voru það ekki.
2) Síðari skýringin á því að peningalegar
eignir geta skemmst í fjármálakreppu er
að í kreppunni og í kjölfar hennar nýtast
ýmsar raunverulegar eignir illa eins og
áður var rakið.
Leiðir úr kreppunni
Leiðir út úr fjármálakreppum eru ýmsar.
Besta lækningin er auðvitað, hér sem
endranær, forvarnir, þ.e. aðgerðir sem
koma í veg fyrir að þær aðstæður myndist
sem leiða til fjármálakreppu. Það þýðir lítið
að hugsa um það núna. Við Íslendingar
beittum engum forvörnum. Raunar þvert
á móti. Við fórum með bensíngjöfina í
botni fram af bjargbrúninni og súpum
nú seyðið af því. Það verður hins vegar án
efa hugsað talsvert um forvarnir, hérlendis
sem erlendis, þegar um hægist, til að reyna
að tryggja að sambærileg staða komi ekki
upp aftur.
Fyrstu viðbrögð við fjármálakreppu
eru yfirleitt að reyna að blása lífi í
hagkerfið. Reyna að halda dampi,
keyra upp eftirspurn með aðgerðum
í ríkisfjármálum og auka framboð af
lánsfé með aðgerðum í peningamálum.
Það er í grundvallaratriðum engin
lækning en getur keypt tíma til að
leysa vandamál fjármálakerfisins eða
a.m.k. dreifa afleiðingum þeirra á lengri
tíma. Oft er einnig hægt að skera burt
vandræði vegna einstakra illra staddra
fjármálafyrirtækja með því að stærri og
betur sett fjármálafyrirtæki taka þau yfir,
stundum með stuðningi hins opinbera.
Séu vandræðin lítil þá kann þetta að
duga.
Séu meinsemdir fjármálakerfisins dýpri
þarf dýrari og róttækari aðgerðir sem fela
í sér verulegt framlag hins opinbera, þ.e.
skattgreiðenda. Í grundvallaratriðum
er um þrjár leiðir að ræða til að bjarga
fjármálakerfum.
1) Hið opinbera getur keypt vandræða-
eignir á yfirverði (þ.e. yfir raunhæfu
markaðsverði en ekki endilega yfir
bókfærðu verði) af fjármálastofnunum. Ef
þetta gengur eftir þá losnar fjármálageirinn
við innstæðulausu ávísanirnar og getur
starfað áfram. Þetta býr þó ekki til nein
verðmæti og leysir þannig ekki vandann
fyrir þjóðfélagið í heild en flytur hann
hins vegar yfir á herðar skattgreiðenda.
2) Þá getur ríkið lagt fjármálafyrir-
tækjum til eigið fé. Þetta er hægt að
gera með ýmsum hætti. Mildasta leiðin
er að ríkið veiti víkjandi lán eða kaupi
forgangshlutabréf. Í öðrum tilfellum
eignast ríkið stóran hluta almenns hlutafjár,
jafnvel allt hlutaféð, fyrir framlag sitt.
Þetta býr heldur ekki til nein verðmæti
en getur skapað svigrúm til að hægt sé
að afskrifa vandræðaeignir og skilja eftir
sæmilega heilbrigða efnahagsreikninga
fjármálastofnana.
3) Ríkið getur veitt ábyrgðir. Þannig
getur ríkið aukið innstæðutryggingar,
jafnvel tryggt allar innstæður, til að róa
sparifjáreigendur. Ríkið getur einnig
ábyrgst ýmsar aðrar skuldbindingar
fjármálastofnana, t.d. vegna millibanka-
lána. Þessi leið býr ekki til verðmæti, frekar
en hinar, og getur kostað skattgreiðendur
verulegt fé ef reynir á ábyrgðirnar.
Leiðirnar að ofan eru eingöngu færar
ef fjármál hins opinbera leyfa þær. Hrun
íslenska fjármálakerfisins sýndi þetta
glögglega. Lítið ríki hafði engin tök á að
bjarga risavöxnu og fársjúku fjármálakerfi
sem hafði stóran hluta skuldbindinga
sinna í erlendri mynt. Það var fráleitt að
reyna það og hefði fyrirsjáanlega skilið
Íslendinga eftir í miklu verri stöðu en
þeirri sem nú blasir við.
Fjórða leiðin í fjármálakreppu er sú
sem við fórum. Fjármálakerfið hrynur og
mikið af peningalegum eignum ónýtist. Á
rústunum er svo byggt nýtt fjármálakerfi
og raunhagkerfinu haldið gangandi eftir
því sem kostur er.
Falla fleiri?
Þótt ekkert annað Evrópuríki hafi misst
jafnilla tökin á sínu fjármálakerfi og
Ísland þá er því miður ekki útilokað að
niðurstaðan verði svipuð á endanum
víðar, þ.e. að ekki takist að komast hjá
hruni fjármálakerfisins. Margir horfa til
Írlands í þessu samhengi en einnig koma
Sviss og Bretland til greina og raunar
fleiri lönd, eins og Spánn. Fall breska
framhald á bls. 4