Vísbending - 16.12.2008, Blaðsíða 2

2 V í s b e n d i n g • 4 7 . t b l . 2 0 0 8
Bakslagið kom of seint
Sigurður
Jóhannesson
Góðærið sem stóð fram á þetta ár var á ýmsan hátt einstakt. Það stóð lengur en fyrri góðærisskeið
og lífskjör bötnuðu miklu meira en
áður eru dæmi um. Ekki var skrítið að
afturkippur kæmi um síðir í hagvöxtinn.
Hitt er miklu verðugra skoðunarefni hvað
bakslagið kom seint.
Mynd 1 sýnir kaupmátt tímakaups
íslensks verkafólks frá 1961 til 2007.
Framan af nær kaupmátturinn hámarki
á nokkurra ára fresti. Hann er í hápunkti
1967, 1974, 1982 og 1988. Eftir toppana
kemur bakslag. Sex til átta ár eru milli
hápunktanna. En um miðjan tíunda
áratuginn breytist myndin. Kaupmáttur
launa var á samfelldri uppleið í á annan
áratug. Frá 1995 til 2007 jókst hann um
55%, eða nálægt 3,7% á ári. Frá 1961 til
1995 jókst kaupmáttur verkamannakaups
hins vegar um 67%, eða um 1,5% á ári.
Einnig má nefna að frá 1915 til 1988
virðist kaupmáttur Dagsbrúnarkaups hafa
vaxið um nálægt 1,5% á ári að jafnaði.
Tímabilið frá 1995 til 2007 er alveg sér
á parti.
Núna segjast margir hafa séð hrunið
fyrir. Það getur verið rétt, en þær raddir
voru ekki alltaf háværar á góðærisskeiðinu.
hagfræðingur
Góð rök voru færð fyrir því, að hinn
mikli hagvöxtur stæði traustum fótum
og stafaði ekki fyrst og fremst af þenslu
í eftirspurn. Þá væri ekki ástæða til þess
að hafa áhyggjur af því sem sumir töldu
hættumerki. Árið 2000 kom til dæmis
út ritið Velferð og viðskipti.1 Á kápu þess
mátti lesa þetta:
,,Hagvaxtarskeiðið á seinni hluta tíunda
áratugarins hefur haft í för með sér eina
mestu lífskjarabót sem dæmi eru um á
Íslandi. Þetta blómaskeið má einna helst
rekja til aukins frelsis í viðskiptum og
efnahagslegs stöðugleika sem stuðlað hefur
að meiri hagkvæmni í rekstri fyrirtækja. ...
Á síðustu árum hefur athyglin hins vegar
beinst í auknum mæli að ört vaxandi halla
á viðskiptum við útlönd og hefur spunnist
allmikil umræða um eðli hans og orsakir.
Nokkuð hefur skort á að hinar ýmsu hliðar
málsins fengju ítarlega umfjöllun og jafnvel
hefur á stundum borið á misskilningi. ...
[Hér eru] færð ... rök fyrir því að jöfnuður
á viðskiptum við útlönd eigi ekki að vera
jafn mikilvægt markmið stjórnvalda og
efling hagvaxtar, lítið atvinnuleysi og
stöðug og lág verðbólga.“
Í ritinu eru skilmerkilega raktar
þær hættur sem fylgja skuldasöfnun í
útlöndum, ekki síst fyrir fjármálakerfið.
En einnig er bent á að stundum er
skynsamlegt að safna skuldum. Segja
má að það sé meginboðskapur ritsins.
Oft hefur mátt heyra svipuð viðhorf í
umræðum undanfarin ár.
Upphaf vaxtarskeiðsins
Verðbólga var svipuð hér á landi og í
grannlöndunum á fyrri hluta tíunda
áratugarins. Það var í fyrsta sinn í áratugi
sem það gerðist. Fleiri voru atvinnulausir
en oftast áður og framkvæmdir á
vegum hins opinbera voru óvenjulitlar.
Fjárfestingar í stóriðju og virkjunum
sem höfðu staðið með stuttum hléum
frá sjöunda áratugnum lágu að mestu
niðri. En ládeyðan stóð ekki lengi.
Ýmsar hugmyndir voru uppi um aðferðir
til þess að koma lífi í hagkerfið. Fyrir
kosningar 1995 lögðu framsóknarmenn
fram metnaðarfulla áætlun: Tólf þúsund
störf skyldu sköpuð til aldamóta. Eftir að
flokkurinn komst til valda eftir kosningar
tók hann þegar til við að efna loforðið.
Sú leið sem hafði langmest áhrif var
rafmagnssala til stóriðju. Nær almenn
samstaða var reyndar um hana á þessum
tíma. ,,750 ný störf og hagvöxtur eykst
um 0,7%“ segir í frétt Morgunblaðsins
um stækkun álversins í Straumsvík 8.
nóvember 1995. Rafmagn frá Blöndu,
sem ekki hafði tekist að koma út, var
selt álverinu á góðum kjörum. Árið
1997 sömdu Landsvirkjun og Hitaveita
Reykjavíkur um rafmagnssölu til nýs
álvers í Hvalfirði. Fjárfestingar í málmiðju
og veitum fóru í 5% af landsframleiðslu
1998 (sjá mynd 2). Nokkuð hægði
á framkvæmdum 2001 og 2002, en
það breyttist með nýjum umsvifum á
Hellisheiði, Reykjanesskaga, í Hvalfirði,
á Kárahnjúkum og í Reyðarfirði.
Fjárfestingar í málmiðju og veitum fóru í
12% af landsframleiðslu árið 2006.
Stóriðjufjárfestingar eru að miklu leyti í
erlendum vélum, tækjum og byggingarefni,
en að hluta til beinast þær að íslenskum
vörum og þjónustu (líklega 30-40% að
minnsta kosti). Ekki er nóg með að margir
Íslendingar vinni að framkvæmdunum
sjálfum, heldur er einnig þörf á alls kyns
aðföngum, sementi, flugi, verslun og fl.
Eftirspurn eykst eftir innlendri vöru og
þjónustu. Þenslan mildast með erlendu
vinnuafli, en því fylgir líka eftirspurn,
til dæmis eftir húsnæði. Ekki fer hjá því
að verðlag hækki á Íslandi miðað við
önnur lönd (með öðrum orðum hækkar
raungengi krónunnar). Það ræðst síðan
af peningastefnunni, meðal annars, hvort
verðlag hækkar í íslenskum krónum eða
hvort gengi krónunnar hækkar.
Mynd 1. Kaupmáttur verkamannalauna 1961-2007

Bakslagi! kom of seint

Gó!æri! sem stó! fram á "et a ár var á #msan hátt einstakt. $a! stó! lengur en fyrri gó!ærisskei!
og lífskjör jukust miklu meira en á!ur eru dæmi um. Ekki var skríti! a! afturkippur kæmi um sí!ir í
hagvöxtinn. Hitt er miklu ver!ugra sko!unarefni hva! bakslagi! kom seint.

Mynd 1. Kaupmáttur verkamannalauna 1961-2007

Heimildir: Kjararannsóknarnefnd, Hagstofa Íslands, eigin útreikningar. Laun verkakarla til 1994,
eftir !a" landverkafólks í Al!#"usambandinu. Gögn vantar um ári" 1997.

Mynd 1 s#nir kaupmátt tímakaups íslensks verkafólks frá 1961 til 2007. Framan af nær
kaupmátturinn hámarki á nokkurra ára fresti. Hann er í hápunkti 1967, 1974, 1982 og 1988. Eftir
toppana kemur bakslag. Sex til átta ár eru milli hápunktanna. En um mi!jan tíunda áratuginn
breytist myndin. Kaupmáttur launa var á samfelldri upplei! í á annan áratug. Frá 1995 til 2007 jókst
hann um 55%, e!a nálægt 3,7% á ári. Frá 1961 til 1995 jókst kaupmáttur verkamannakaups hins
vegar um 67%, e!a um 1,5% á ári. Einnig má nefna a! frá 1915 til 1988 vir!ist kaupmáttur
Dagsbrúnarkaups hafa vaxi! um nálægt 1,5% á ári a! jafna!i. Tímabili! frá 1995 til 2007 er alveg
sér á parti.

Núna segjast margir hafa sé! hruni! fyrir. $a! getur veri! rétt, en "ær raddir voru ekki alltaf
háværar á gó!ærisskei!inu. Gó! rök voru fær! fyrir "ví, a! hinn mikli hagvöxtur stæ!i traustum
fótum og stafa!i ekki fyrst og fremst af "enslu í eftirspurn. $á væri ekki ástæ!a til "ess a! hafa
áhyggjur af "ví sem sumir töldu hættumerki. Ári! 2000 kom til dæmis út riti! Velfer" og vi"skipti.1
Á kápu hennar mátti lesa "etta:

1 Velfer! og vi!skipti, höfundar Gústav Sigur!sson ,Gylfi Zoëga, Marta Skúladóttir, Tryggvi $ór Herbertsson, gefin
út me! styrk frá forsætisrá!uneytinu ári! 2000.
0
20
40
60
80
100
120
140
160
180
1
9
6
1
1
9
6
3
1
9
6
5
1
9
6
7
1
9
6
9
1
9
7
1
1
9
7
3
1
9
7
5
1
9
7
7
1
9
7
9
1
9
8
1
1
9
8
3
1
9
8
5
1
9
8
7
1
9
8
9
1
9
9
1
1
9
9
3
1
9
9
5
1
9
9
7
1
9
9
9
2
0
0
1
2
0
0
3
2
0
0
5
2
0
0
7
1967
1974
1982
1988
2007
Heimildir: Kjararannsóknarnefnd, Hagstofa Íslands, eigin útreikningar. Laun verkakarla til 1994, eftir
það landverkafólks í Alþýðusambandinu. Gögn vantar um árið 1997.