Vísbending - 27.02.2009, Blaðsíða 3

V í s b e n d i n g • 9 . t b l . 2 0 0 9 3
Lærdómar af týnda
áratugnum í Japan
framhald á bls. 4
Íslendingar takast nú á við einhverjar mestu efnahagsþrengingar sem um getur. Kreppan hér á landi skipar
sérstakan sess í umræðum erlendra
fræðimanna og stjórnmálamanna um hina
nýju heimskreppu og á líklega eftir að lifa
í bókum lærðra manna. En kreppan hér
er ekki svo frábrugðin mörgum öðrum
í sögunni nema hvað hún virðist dýpri
en flestar þeirra. Margar þjóðir búa yfir
dýrmætri reynslu sem Íslendingar geta
lært af. Ein þessara þjóða er Japan.
Týndi áratugurinn
Upphaf bankakreppunnar í Japan má
rekja til þess að eignabóla sprakk í lok
níunda áratugar síðustu aldar. Upp úr
því fór japanska fjármálakerfinu að hraka
hægt en örugglega þar til að það hrundi
í Asíukreppunni 1997. Margir þekktir
bankar fóru í þrot og hafði það mikil áhrif
bæði innan Japans og á hagkerfi heimsins,
enda var bankakerfið tiltölulega stórt
miðað við efnahag landsins. Hagvöxtur
í Japan var lítill allan tíunda áratug
síðustu aldar eða að meðaltali um 1% á
ári. Sá áratugur hefur því verið nefndur
týndi áratugurinn. Það er einmitt hversu
langvinn kreppan varð sem gerir hana
svo athyglisverða fyrir Íslendinga sem
gætu lært af henni hvernig hægt er að
fyrirbyggja að slíkt endurtaki sig hér á
landi.
Kunnugleg einkenni
Einkenni japönsku kreppunnar eru
Íslendingum ekki ókunn. Á síðari hluta
níunda áratugarins var hagvöxtur yfir
meðallagi og verðbólga lítil sem engin.
Þessi skilyrði á markaði urðu til þess að
væntingar uxu hratt og fjármagn flæddi
inn í landið. Peningamagn í umferð
jókst mikið sem varð svo til þess að blása
upp eignaverðsbólu, en húsnæðisverð
tvöfaldaðist á tíu árum. Þess má geta að
á síðari hluta níunda áratugar var afnám
hafta (e. deregulation) í fullum gangi í
fjármálakerfinu. Bönkum var til dæmis
veitt frelsi til að ákveða eigin vexti, en
eins og hér voru innviðir kerfisins ekki
tilbúnir fyrir breytinguna og regluverk
ófullnægjandi. Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn
telur að hægt hefði verið að koma í veg
fyrir að bólan yrði svona stór með því
að vanda markaðsvæðinguna betur.
Það skiptir ekki aðeins máli hvernig er
markaðsvætt, heldur einnig á hvaða hraða
eða í hvaða röð. Íslendingar hafa brennt
sig á þessu sjálfir og munu vonandi draga
einhvern lærdóm af. Bólan sprakk svo
með hruni á hlutabréfamarkaði árið 1990
með tilheyrandi kreppu.
Misheppnaðar
efnahagsaðgerðir
Japönsk yfirvöld eyddu miklum
fjárhæðum í að reisa við efnahaginn. Það
var farið í mannaflsfrekar aðgerðir. Því
miður entust áhrifin bara rétt á meðan
að á framkvæmdum stóð en þær reyndust
sjaldnast arðbærar. Því var farið aftur og
aftur í örvandi efnahagsaðgerðir.
Á tímabili vann hátt í tíundi hver Japani
í byggingarvinnu. Til merkis um það er
Japan fullt af rándýrum brúm, stíflum,
hraðbrautum, og öðrum mannvirkjum
sem minna á þá tíma þegar Japan reyndi
að „eyða sig úr“ kreppunni. Í einum bæ
þar sem 740.000 íbúar búa eru nú þrír
flugvellir sem geta tekið á móti þotum.
Það eru aðeins tvö flug á dag á einn
þeirra. Sá kostaði 25 milljarða króna. Eftir
stendur að skuldir hins opinbera í Japan
eru nú um 180% af landsframleiðslu sem
er með því mesta sem gerist. Til dæmis
mun hærra hlutfall en íslenska ríkið mun
líklega koma til með að skulda samkvæmt
nýjustu tölum frá Gylfa Magnússyni
viðskiptaráðherra sem taldi þær verða í
kringum 116% af landsframleiðslu.
Ákvarðanir um hvað yrði gert voru
ekki teknar á grundvelli hagfræðilegrar
þekkingar heldur af stjórnmálamönnum á
bak við luktar dyr. Þær fóru meðal annars
eftir því hvað var vinsælast og hvað gat
keypt þeim flest atkvæði.
Árið 1997 var halli á opinberum
fjármálum orðinn mikill, og til þess að
gera bót þar á voru skattar hækkaðir, t.d
var neysluskattur hækkaður úr 3% í 5%.
Afleiðingarnar voru þær að samdráttur lét
aftur á sér kræla. Svo virðist sem hagkerfið
hafi enn verið of veikt til þess að ganga af
sjálfsdáðum.
Margir fræðimenn halda því fram að
helstu mistök Japana hefðu þó líklega
verið hvað þeir voru tregir við að taka til
í bankakerfi sínu. Bankakerfið var fullt af
lélegum eignum frá tímum eignabólunnar.
Þegar hagkerfi tekur við sér, getur litið út
fyrir að vandræði í fjármálakerfum séu að
minnka. Það er hugsanleg ástæða fyrir
því hve seint stjórnvöld brugðust við. En
ef kerfin eru ekki löguð í raun og veru
dettur hagkerfið aftur niður þegar örvandi
aðgerðum er hætt.
Það hefði þurft að koma „slæmum“
eignum strax úr efnahagsreikningum
bankanna, og svo hefði þurft að
endurfjármagna þá. Þess í stað var
mörgum tæknilega gjaldþrota fyrirtækjum
haldið á floti með endurfjármögnun frá
bönkunum. Fyrirtækjamenningin var
þannig að bankarnir héldu áfram að lána
fyrirtækjum þótt þau væru í samfelldum
taprekstri og stæðu jafnvel ekki í skilum.
Vegna þess hve skuldsett kerfið var
tókst ekki að fjármagna vöxt heilbrigðra
fyrirtækja. Þannig drógu „slæmu“
fyrirtækin úr hagvexti með því að taka
frá fjármagn frá þeim hagkvæmari. Paul
Krugman, nýjasti Nóbelsverðlaunahafinn
í hagfræði, hefur reyndar aðra sýn á
kreppuna. Hann telur að eftirspurn eftir
lánum hafi verið lítil vegna lítillar neyslu.
Japanir lentu í fleiri hremmingum, en
ein þeirra er verðhjöðnun. Verðhjöðnun
virðist ábyggilega vera fjarlæg hér á Íslandi í
augum flestra, en er þó alls ekki ómöguleg.
Verðhækkun vegna gengislækkunar
!"#$%&$' &()$*' +,-' ./)+0' 102!3%%/!4' 546%748&0,-69:,,0' %:*' &0);4' <=,' 5:,60' >' 7,4!2$*' ??@A' 0+'
)0!;%+,0*):46%)$B'
'
1/!;C'!"#$#%&'()*&++%'"$,&#-&(./'0(1.+(.2'$'(34+$,'
'
D750,60!4,' $*' 9506' /,64' 2:,&' 5E,$' :774' &:7!0,' -' 2,$!;5:))4' 902+,=64):2,0,' <:774!20,' 9:);$,' 0+'
%&#F,!*-)0*(!!$*'-'G07'546')$7&0,';/,B'H=,'+F,$'*:60)'0!!0,%':+&4,'<5>'9506'50,'54!%=)0%&'E2'9506'
20&'7:/8&'<:4*'+):%&'0&75=64B''
D,46' ?IIJ' 50,'90))4'-'E84!G:,$*'+#-,*-)$*'E,64!!'*474))K'E2' &4)'<:%%'06'2:,0'GF&'<0,'-' 5E,$'%70&&0,'
9=77064,K' &B;' 50,' !:/%)$%70&&$,' 9=7706$,' 3,' LA' >' MAB' ' N+):464!20,!0,' 5E,$' <=,' 06' %0*;,-&&$,' )O&'
0+&$,'-'%O,'7,=)0B'P5E'54,64%&'%:*'9027:,+46'90+4':!!'5:,46'E+'5:47&'&4)'<:%%'06'20!20'0+'%#-)+%;-6$*B'
10,24,'+ =64*:!!'90);0'<5>'+,0*'06'9:)%&$'*4%&(7'Q080!0'9:+64'<F')>7):20'5:,46'9506'<:4,'5E,$'&,:24,'
546' 06' &070' &4)' >' G0!707:,+4' %>!$B' R0!707:,+46' 50,' *:6' +$))&' 0+' )O):2$*' :42!$*' +,-' &>*$*'
:42!0GF)$!!0,B' H:20,'9027:,+4' &:7$,'546' %O,' 2:&$,' )4&46'3&' +/,4,'06'50!;,=64' >' +#-,*-)07:,+$*'%O$'06'
*4!!70B' H06' :,' 9$2%0!):2' -%&=60' +/,4,' <5>' 95:' %:4!&' %&#F,!5();' G,$26$%&' 546B' S!' :+' 7:,+4!' :,$' :774'
)(2$6'>',0$!'E2'5:,$';:&&$,'9027:,+46'0+&$,'!46$,'<:20,'(,50!;4'062:,6$*':,'9=&&B'
H06' 9:+64' <$,+&' 06' 7E*0' T%)=*$*U' :42!$*' %&,0V' 3,' :+!0902%,:47!4!2$*' G0!70!!0K' E2' %5E' 9:+64'
<$,+&'06':!;$,+#-,*02!0'<-B'H:%%' >'%&06'50,'*(,2$*'&=7!4):20'2#0);<,E&0'+/,4,&=7#$*'90);46'-'+)E&4'
*:6':!;$,+#-,*(2!$!'+,-'G(!7$!$*B'W/,4,&=7#0*:!!4!24!'50,'<0!!42'06'G0!70,!4,'9O);$'-+,0*'06'
)-!0' +/,4,&=7#$*'<F&&'<0$'5=,$' >' %0*+:));$*'&08,:7%&,4'E2'%&=6$' #0+!5:)' :774' >' %74)$*B'X:2!0'<:%%'
95:' %7$);%:&&' 7:,+46' 50,' &F7%&' :774' 06' +#-,*02!0' 5(V&' 9:4)G,426,0' +/,4,&=7#0B' H0!!42' ;,F2$' T%)=*$U'
+/,4,&=74!' 3,' 9025:V&4' *:6' <5>' 06' &070' +,-' +#-,*02!' +,-' <:4*' 90275=*0,4B' Y0$)' Z,$2*0!K' !"#0%&4'
[FG:)%5:,6)0$!090+4!!'>'902+,=64K'9:+$,',:/!;0,'06,0'%"!'-'7,:88$!0B'\0!!'&:)$,'06':+&4,%8$,!':+&4,'
)-!$*'90+4'5:,46')>&4)'5:2!0')>&4))0,'!:/%)$B''
Peningar skattgreiðanda fóru oft fyrir lítið.