Vísbending - 06.07.2009, Blaðsíða 3

V í s b e n d i n g • 2 7 . t b l . 2 0 0 9 3
framhald á bls. 4
Þekkingarvandinn.
Rökin gegn kommúnisma
Er hægt að skipuleggja hagkerfi með fullkomlega miðstýrðu áætlunar�kerfi? Ludwig von Mises færði rök
að því að svo væri ekki í bók sinni „Social-
ism, an Economic and Sociological Analysis“.
Friedrich Hayek bætti rökin með því að
setja þau fram skipulegar og nákvæmar
fram. Þessi röksemdafærsla kallast þekk�
ingarvandinn (e. economic calculation
problem) en hún hefur átt stóran þátt í að
sannfæra hagfræðinga sem og aðra um að
miðstýrt hagkerfi sé ómögulegt í fram�
kvæmd.
� hugum þeirra félaga snerist spurningin
ekki um hvernig ætti að skipta fyrirfram
ákveðinni köku milli þeirra sem kepptust
um að fá sem stærsta sneið. Vandinn var
frekar hvernig nýta mætti þekkingu sem
er dreifð meðal almennings til þess að ná
fram samhæfingu í hagkerfinu. Til þess
þarf að gera „hagfræðilega útreikninga“,
hvort sem einkaaðilar eða miðstýrt afl taka
ákvarðanir út frá þeim. Þessir útreikningar
auðvelda ákvörðun um hvers á að neyta og
hvort á að eyða krónunni eða spara hana.
Með peningum getum við borið saman
mismunandi kosti á mjög einfaldan
hátt. Því ódýrari sem hlutir eru, þeim
mun eftirsóknarverðari verða þeir. Þetta
er kallað boðvirkni peninga (e. signal
function of money). Mises sagði að þegar
ríkisstjórnin ætti alla framleiðsluþætti
myndaðist ekkert verð vegna þess að
fjármagn er fengið með tilfærslum en
ekki viðskiptum. Án verðkerfis getur
ríkið ekki með nokkru móti séð hvernig
dreifa megi auðlindum á skilvirkan hátt.
Ríkið getur ekki ákvarðað hvernig hver
og einn framleiðsluþáttur nýtist best.
Niðurstaða hans var því sú að skynsamleg
efnahagsstarfsemi væri óhugsandi í
miðstýrðu hagkerfi. Ákvarðanir verða
huglægar, að stórum hluta út í loftið
og yfirleitt eftir einhverjum dyntum
skriffinna. Þegar Sovétríkin hrundu
á sínum tíma fóru mörg fyrirtæki í
þrot. Ekki hafði verið tekið tillit til
flutningskostnaðar og þess vegna var
enginn munur á hagkvæmni verksmiðju í
Síberíu og í Moskvu. Þegar sá kostnaður
kom inn í dæmið fóru fjölmargar
verksmiðjur í Síberíu á hausinn.
Mises setti fram dæmi um val bónda
milli þess að framleiða vín eða olíu.
Hann taldi það augljóst, jafnvel við
sósíalískt skipulag, að 1.000 hektólítrar
af víni væru betri en 800 hektólítrar. Það
væri jafnvel hægt að ákvarða, hvort væri
betra 1000 hektólítrar af víni eða 500
hektólítrar af olíu. En þegar það lægi fyrir
ætti eftir að bera saman allar mögulegar
samsetningar af framleiðsluþáttum og
aðföngum, til þess að ákvarða hvernig á
að framleiða vöruna. Hve mikið af landi,
vöruhúsum, flöskum og tunnum þyrfti
við framleiðsluna. Til þess að ná utan
um það þarf útreikninga. Ef bóndinn
veit ekki hvað hlutirnir kosta getur hann
ekki ákveðið hvernig framleiðsluþættirnir
nýtast best. Ekki er hægt að bera saman
framtíðarávinning af fjárfestingum við
þarfir nútímans. Því eru nauðsynlegir
útreikningar óframkvæmanlegir. Ekki
er hægt með góðu móti að mæla hversu
mikils virði neysla í dag er fram yfir
neyslu í framtíðinni, ef fjárfesting er óháð
sparnaði.
Hayek og Mises töldu nýklassíska
líkanið um fullkomna samkeppni einnig
byggja á misvísandi forsendum, enda hefði
ekki verið unnt að koma með fræðileg rök
gegn kommúnisma með nýklassískum
módelum. Hayek sagði í gagnrýni sinni
að líkanið gerði ráð fyrir því að allar
staðreyndir hafi verið uppgötvaðar og
samkeppnin því í raun búin. Það segi
ekkert til um hvers vegna fyrirtæki hækka
eða lækka verð. Það vantar alla þróun í
þessi líkönum.
Mikið af þeirri þekkingu sem er nýtt
við að búa til vöru og/eða þjónustu er
ekki vísindaleg í eðli sínu, því hana er
ekki hægt að mæla. Ef það væri hægt, væri
fræðilega mögulegt að safna henni saman
>-,-&#%3#$1-""-#$1,,-8)/#+14#1"#86**#=-&#%&#AM%#*-0#=?"/#5)[1&%#$2B8/+*/#1"#1,,-#=@+-8;%01)#@#1&0-#+@8/#
$=@#'%8%#1"#1,,-#'()*#%&#4(0%E#!3#$%&#=("-#'()*R#=("-#3"(&-01)%#4?)/01)*#%&#+%38%#'188-#+%4%8#7#
1-88# +*%&# 5)# "1-,8%# M*# +,-0=-",/+*/# 86*-8)/# )(&%E# J1++-# $1,,-8)# )1*/"# =1"-&# 1-8+*%,0-8)+A/8;-8R#
+*%&A/8;-8# 5)# 2%38=10# A/8;-8# @# *@4%E# V*/8;/4# AI))-"# 'M8# 41-"%# 7# *-03-88-8)/4R# '/)0()/# 4%*-# 1&%#
*%,*@,E#\(4-#/4#+0@,%"#/..06+-8)%"#1"/#+41,,/"#5)#4%*#7#=1"&4(*-E#P1"&#)13/"#5,,/"#/..06+-8)%"#/4#
'0/*3%00+01)%8#+,5"*R#'=%&#1-)-#%&#3"%401-&%#5)#'=1"8-)E#P1"&A"1I*-8)%"#30I*2%#4-,-0=()%"#/..06+-8)%"#7#
4-00-#%&-0%E#P%8;%470-&# 1"#$=@# 1,,-#%&# 3-88%#A1+*/#/..06+-8)%"8%"#'27#$1-4#+14# =-*%#A1+*#'10;/"#%&#
3-88%# 01-&# *-0#$1++#%&# 0%&%# 3"%4#%00%"#/..06+-8)%"#5)#$1,,-8)/#%00"%E#H%I1,#+%)&-# CP1"&,1"3-&# 1"# *(,-#
+14#3("#4-+4/8%8;-#%&-0%#*-0#$1++#%&#;1-0%#/..06+-8)/4#5)#+%4$(**%#]1^#'0+#<4"+$=2_# #+*%&A/8;8%#
5)# .1"+B8/A/8;8%# $1,,-8)/R# +14# $%88-)# %&# '()*# 1"# %&# 3-88%# 32?0A"1I**%"# 5)# 30B,8%"# 8-&/"+*?&/"R#
41&#$=@#%&#85*%#0?)470#'>?&;'84"77$+'*'3$86&%.'#K1E#'8"+7%+2"6'*'2&;@"4.%+$=%7$"+LDE#
`/,#/..06+-8)%=%8;%8+#+7/#$1-"#3N0%)%"#301-"-#=%8;%470#=-&#,544M8-+4%88E#!3#1,,1"*#=1"&,1"3-#1"#*-0#
$7# =%8*%"# %&31"&-"# *-0# $1++# %&# *18)2%# 78()2/# K1E# 67$&$70L# 81I*18;%# =-&# =-88/# 1&%# =1"&4(*%+,?./8E##
H=%*%=-",8-#.18-8)%#K1E#$+#2+7$52*;6+#7$"+*";*84$#2'L#=%8*%"E#a..06+-8)%"#/4#$%&#1"#A1+*##%&#37#5)##86*%#
41&#$=@#%&#%*'%38%4188#"1I8-#%&# =-88%#+N"# -88#+,%44*@4%#)"B&%E# O# 4-&+*6"&/#,1"3-#1"#'=%*%,1"3-&#
B3/008()2%8;-E##
`/+*/"@+,/#'%)3"(&-8)%"8-"#'N0;/#$=@#$B#%00+#1,,-#3"%4#%&#=1"&,1"3-&#=("-#3/00,54-&#%&#?00/#01I*-E#J1-"#
AI))&/#"?,#+@8#)1)8#,544M8-+4%#1-84-**#7#$=@#%&#=1"&#=("-#1,,-#%00*%3#"N**R#%&#/..06+-8)%"8%"#=("/#
B3/00,548%"R#%&#'%),1"3-&#=("-#1,,-#%00*%3#@#2%38=()-E#P1"&,1"3-&#=("-#'-8+#=1)%"#1-8%#01-&-8#*-0#$1++#%&#
%30%#8%/&+I801)"%#/..06+-8)%R#+,%.%#"N**%#'=%*%R#5)#+%4'(3%#3"%4A5&#5)#7,=%"&%8-"#/4#327"31+*-8)%"E#
J=@#(**-#'%),1"3-&#%&#AI))2%+*#7#$=@#%&#3I0)2%#13*-"#+%48-8)/4#+14#)1"&-"#=("/#%3#3M+/4#5)#3"270+/4#
=-02%#5)#'%0;%#$=-8)/8/4##3"7#"@,-++*2B"8#1&%#?&"/4#@#%0)2?"/#07)4%",-E#
b7"-#V#F"-&"-,++58#
#
F"-1;"-G'#`/)/+*#=58#H%I1,#
#
:/;<-)#=58#>-+1+^#
#
Þegar Sovétríkin
hrundu á sínum tíma
fóru mörg fyrirtæki
í þrot. Ekki hafði
verið tekið tillit til
flutningskostnaðar og
þess vegna var enginn
munur á hagkvæmni
verksmiðju í Síberíu og
í Moskvu.
Friedrich August von Hayek
Ludwig von Mises