Vísbending - 13.07.2009, Blaðsíða 3

V í s b e n d i n g • 2 8 . t b l . 2 0 0 9 3
Kári S Friðriksson
Hefðbundin hagfræðilíkön gera ráð fyrir því að fólk spari á unga aldri og lifi svo af sparnaðinum í
ellinni. Þannig hafi það jafnari neyslu yfir
ævina en ella. Aðalatriði sé að spara það
hlutfall af launum sínum sem gefur mesta
velferð á ævinni í heild. Stór hluti sparar
minna en þessar kenningar segja til um.
Fyrir því má telja þrjár ástæður. Í fyrsta
lagi er erfitt að reikna út hversu mikið ætti
að spara og hversu mikið menn þurfa í
ellinni. Í öðru lagi skortir aga til þess að
auka neyslu í framtíðinni á kostnað neyslu
í dag. Í þriðja lagi eru margir einfaldlega
of kærulausir.
Það er margt sem bendir til þess að
sparnaður sé ekki nægur. Kannanir benda
til þess að yfirgnæfandi meirihluti telji sig
ekki spara nóg, en aðeins örfáir telja sig
spara of mikið. Richard Thaler, prófessor
í hagfræði við Chicago háskólann, telur
að þessi niðurstaða gefi til kynna að flestir
yrðu þakklátir ef til væri kerfi sem hjálpaði
þeim að spara meira.
Ónýtt tækifæri
Á Íslandi nýta innan við 25% vinnandi
manna sér séreignalífeyrissparnað. Það
þýðir að 75% afsala sér 1% aukagreiðslu
frá vinnuveitenda, sem þeir fá sem spara
2-4% sjálfir. Svipað er uppi á teningnum
í Bandaríkjunum. Þar þarf stór hluti að
ákveða hversu mikið skal leggja fyrir til
lífeyrissparnaðar. Þegar menn hafa valið sér
sparnaðarhlutfall, er sparnaðurinn dreginn
af launum og settur á svokallaðan 401(k)-
reikning. Þær tekjur sem fólk leggur fyrir
eru undanþegnar tekjusköttum. Þessi
401(k)-sparnaður fylgir mjög sveigjanlegri
áætlun. Hægt er að velja milli öruggra
sparnaðarreikninga, eða nota peningana til
hlutabréfakaupa og fólk getur breytt um
fjárfestingakost hvenær sem er. Yfirleitt
bjóða vinnuveitendur mótframlag upp að
vissu marki, t.d. 50% af framlagi launþega
fyrir fyrstu 6% af launum sem það sparar.
Þetta mótframlag er í raun launaauki.
Samt nota aðeins um 30% launþega sér
það. Það getur verið skynsamlegt fyrir
einhverja að sleppa þessu tækifæri, en
hjá mörgum er það bara kæruleysi. Í
Bretlandi eru til sparnaðarkerfi þar sem
framlag kemur frá vinnuveitanda, án
þess að launþeginn þurfi að greiða neitt.
Það eina sem þarf að gera er að skrá sig.
Samkvæmt gögnum sem Thaler tók
saman úr 25 slíkum kerfum þar sem kom
í ljós að aðeins um 51% af þeim sem áttu
rétt á því, skráðu sig. Þetta er svipað og að
nenna ekki að sækja launaseðilinn sinn.
En ef sparnaður er of lítill, hvernig
má fá launamenn til þess að spara meira
án þess þó að skerða frelsi þess? Með
hegðunarhagfræðina að vopni hefur Thaler
reynt við að svara þessum spurningum og
í kjölfarið komið með nokkrar tillögur.
Sjálfkrafa skráning eða
þvingað val
Þeir sem að eiga rétt á séreigna-
lífeyrissparnaði ættu að vera sjálfkrafa
skráðir í hann. Í stað þess að þurfa að
fylla út eyðublöð til þess að nýta sér
séreignarsparnaðinn, þyrftu menn að skrá
sig úr honum. Það þyrfti þó að vera hægt
að gera á mjög einfaldan hátt. Með þessu
móti má búast við að miklu fleiri spari og
byrji jafnvel fyrr að spara. Það er skárra að
spara of mikið en of lítið, og því myndi
þetta bæta velferð flestra. Reynslan sýnir
að hlutfall þeirra sem hætta sparnaði í
slíku kerfi er litlu hærra en ef menn velja
sparnað að eigin frumkvæði.
Annar möguleiki er að neyða menn til
þess að taka ákvörðun. Þvingað val hefur
haft þau áhrif að töluvert fleiri spara en
ella. Valið þarf þó að vera einfalt. Til dæmis
gæti launþegi þurft að haka við já eða nei
um hvort hann vilji spara um leið og hann
er ráðinn í vinnu. Þeim mun flóknara sem
valið er því líklegra er að færri spari. Ef
valið stendur milli of margra sjóða, aukast
líkurnar á að mönnum fallist hendur og
velji ekki neinn þeirra. Þess vegna þarf að
hafa ákveðinn „pakka“ sem sjálfgefið val,
þar sem er búið að velja fyrirfram hversu
mörg prósent á að spara, og í hvers konar
sjóðum sparnaðurinn lendir í.
Thaler gagnrýnir að sjálfgefið val
um sparnað er yfirleitt allt of lágt, oft í
kringum 2-3 prósent. Mjög margir breyta
aldrei út frá sjálfgefnu vali og svo lítill
sparnaður dugi skammt í ellinni. Margir
eyða minni tíma í að áætla hversu mikið
á að spara og í hverju það á að fjárfesta,
heldur en þeir eyða við að velja sér nýtt
sjónvarp. Ef spurt er hversu mikið væri
æskilegt að spara, þá velja flestir einhverja
rúnnaða tölu, eins og fimm, tíu eða
fimmtán prósent. Það er hins vegar engin
rökrétt ástæða fyrir því að hlutfall tekna
sem sé best að spara sé margfeldi af fimm.
Sparaðu meira á morgun
Þegar nógu margir eru byrjaðir að spara
á enn eftir að fá menn til að spara nógu
mikið. Þess vegna hefur Thaler hannað
sparnaðarkerfi sem hann kallar „sparaðu
meira á morgun“. Við hönnun á kerfinu
hafði hann í huga einkenni mannlegrar
hegðunar.
1. Margir segja að þeir ættu að spara
meira og ætli að gera það í framtíðinni, en
gera það svo aldrei
2. Það er auðveldara að setja sér
skorðurnar ef þær taka ekki gildi fyrr en
einhverntíman í framtíðinni.
3. Það er erfitt að sjá launaseðlanna
lækka
4. Margir þjást af peningaglýju (e.
money illusion). Menn hugsa í nafnvirði
en ekki raunvirði. Mörgum finnst þúsund
krónu seðill í dag vera jafnverðmætur og
hann var árið 1995 (hann er helmingi
verðminni í raun)
5. Fólk er tregt til að breyta til
„Sparaðu meira á morgun“ kerfið leyfir
launþegum að skuldbinda sig til þess að
auka við sparnaðinn í hvert skipti sem
það fær launahækkun. Með því að tengja
launahækkanir og aukinn sparnað mun
enginn sjá launin sín lækka að nafnverði.
Menn mega hætta eða lækka sparnað
sinn hvenær sem er, en fæstir skipta um
sparnaðaraðferðir. Með þessu kerfi verður
íhaldssemin til þess að sparnaður eykst, í
stað þess að hann haldist í sama farinu.
Nú þegar hafa nokkrir atvinnurekendur
í Bandaríkjunum tekið upp þetta kerfi
sem sjálfgefið val fyrir starfsfólk sitt með
góðum árangri. Þannig næst bæði mikil
þátttaka og hátt sparnaðarhlutfall. Flestir
sem gátu ekki hugsað sér að leggja mikið
fyrir strax, voru tilbúnir að taka þátt í
„sparaðu meira á morgun“ kerfinu. Eftir
örfá ár spöruðu þessir starfsmenn mest af
öllum og þeir munu eiga töluvert meira
í ellinni en þeir sem bauðst ekki slíkt
sparnaðarkerfi.
Kerfið er líka að vissu leyti betra en
íslenska lífeyrissjóðakerfið, vegna þess að
ef skylt er að spara í gegnum lífeyrissjóði
gefur það sjóðunum mikið vald sem
er auðvelt að misbeita. Betra væri að
launþegar fengju að velja milli þess að
setja peningana í lífeyrissjóð eða setja fé
sitt í annars konar bundinn sparnað.
Ég ætla að byrja að spara
á morgun