Vísbending - 25.05.2009, Blaðsíða 1

Kreppan mikla
25. maí 2009
21. tölublað
27. árgangur
ISSN 1021-8483
1Nú þegar skollin er á versta kreppa í sjötíu ár
er mikilvægt að læra af
fyrri kreppu.
Þorkell Sigurlaugsson
hefur gefið út bók um
nýja framtíðarsýn fyrir
Ísland.
AGS undrast hve
íslensk stjórnvöld
eru sein til aðgerða í
ríkisfjármálum.
Á örfáum mánuðum
hefur Ísland breyst á
flestum sviðum. En
það vantar leiðtoga.
3
Vikurit um viðskipti og efnahagsmál
V í s b e n d i n g • 2 1 . t b l . 2 0 0 9 1
2 4
framhald á bls. 4
Kreppunni sem gengur yfir heiminn núna hefur af mörgum verið líkt við kreppuna miklu á 4. áratug síðustu
aldar. Því er ekki úr vegi að rifja upp fyrri
kreppuna og velta því fyrir sér hvers vegna
niðursveifla breyttist í mestu kreppu á síðari
tímum.
Bólumyndun
Þriðji áratugurinn einkenndist af mikilli
bjartsýni og tiltrú á efnahagskerfið í
Bandaríkjunum. Fjöldaframleiðsla gerði
tækninýjungar á borð við bíla, útvörp og
kvikmyndir, aðgengilegar fyrir millistéttina.
Það voru lögð net af þjóðvegum og
símalínum og mörg svæði fengu nútíma
skolpkerfi. Venjulegt fólk var byrjað að
kaupa hlutabréf og margir tóku til þess
stór lán. Hlutabréfin hækkuðu í verði. Það
varð til þess að enn fleiri fóru að taka þátt
á hlutabréfamarkaðnum. Slík hringverkun
varð til þess að mynda verðbólu. Það má
segja að þriðji áratugurinn í Bandaríkjunum
hafi verið sannkallað góðæri, ekki ólíkt
síðustu árum hér á Íslandi.
Robert Schiller, prófessor við Yale-háskóla
hefur reiknað út meðaltal V/H-hlutfall (e.
Price to earnings ratio; P/E) á markaði fyrir
bandarísk hlutabréf (S&P 500) rúmlega
100 ár aftur í tímann. Þetta gerði hann fyrir
bók sína Irrational Exuberance en gögnin má
sjá á meðfylgjandi mynd. Í stuttu máli segir
vísitalan hversu marga dali kostar að fá einn
dal í hagnað. Ef þetta hlutfall er hátt eru
bréfin dýr miðað við undirliggjandi virði
fyrirtækjanna. Það gæti verið vísbending um
bólumyndun í hagkerfinu. Hann varaði því
við því árið 2005 að V/H-hlutfallið á markaði
væri enn sögulega of hátt og fólk hefði því enn
of mikla trú á markaðinum. Á myndinni sést
hvernig V/H-hlutfallið hækkaði hratt allan 3.
áratuginn og fór í hæðir sem ekki náðust aftur
fyrr en í dot com-bólunni. Fimmtudaginn
24 okt. 1929 endaði partýið óvænt, þegar
að hlutabréfaverð í Bandaríkjunum fór að
hrynja. lok Upphaf kreppunnar miklu er
yfirleitt rakin til þessa dags sem kallaður var
svarti fimmtudagurinn. Hlutabréfaverð náði
lágmarki sumarið 1932 en þá hafði Dow
Jones lækkað um 89% frá því að toppnum
var náð þremur árum fyrr.
Orsakir kreppunnar
Hagfræðingar eru ekki sammála um hvað
varð til þess að kreppan varð jafn djúp og
langvinn og raun ber vitni. Hún hefur verið
rannsökuð mikið og einstakir þættir eru
vel þekktir. Hins vegar greinir menn á um
orsakasamhengi. Sumir halda því fram að
hinn frjálsi markaður hafi brugðist og að
kreppan mikla sanni að markaðurinn leiðrétti
sig ekki alltaf sjálfur. Aðrir telja að þær
ráðstafanir sem yfirvöld gripu til hafi komið
í veg fyrir að markaðurinn leiðrétti sig og að
aðgerðir þeirra sé aðalorsök kreppunnar.
Keynesistar
John Maynard Keynes hélt því fram í bók
sinni The General Theory of Employment,
Interests and Money sem kom út árið 1936 að
fólk hefði dregið of mikið úr neyslu og lagt
of mikið til hliðar. Meira framboð af sparifé
leiðir til þess að vextir lækka. Við venjulegar
aðstæður myndu lægri vextir hvetja til
fjárfestinga. Keynes færði hins vegar rök fyrir
því að neytendur kynnu að hafa minnkað
neyslu til frambúðar. Ekki borgar sig fyrir
fyrirtækin að fjárfesta til þess að geta aukið
framleiðslu, ef þau geta ekki selt neytendum
lokaafurðina. Með minni fjárfestingum
eykst atvinnuleysi og það veldur enn minni
eftirspurn. Þegar kreppan var komin af stað
gerðust nokkrir atburðir sem gætu hafa
minnkað neyslu enn frekar. Bankar urðu
gjaldþrota upp úr 1930, m.a. vegna þess að
reglur sem þeir bjuggu við voru ófullnægjandi.
Hlutverk banka er m.a. að koma fjármagni
til þeirra fyrirtækja sem geta nýtt það best.
Þegar þeir fóru á hausinn gat verið erfitt fyrir
annars vel stæð fyrirtæki að fá fjármagn. Þá
höfðu yfirvöld á þeim tíma miklar áhyggjur
af ríkisfjármálunum og hækkuðu því ýmsa
skatta. Sér í lagi voru þetta skattar sem féllu á
miðstéttina og lágstéttina. Slíkir skattar höfðu
letjandi áhrif á neyslu.
Samkvæmt Keynes skiptir ekki öllu máli
hvaðan fjárfestingin kemur eða í hverju er
fjárfest. Yfirvöld gætu komið efnahagnum
af stað með því að fjárfesta og skapað þannig
atvinnu. Hann taldi rétt að reka hið opinbera
með halla í niðursveiflum.
!
"#$%$&'(!!"#$%&'$()$#*+",#&-(!"+,,(
!
!"#$%&"'%"())*++$"'
")*+,-.$/*),!#,0!#11$!2)%%3&)!0%!45).!5),.!6$&!7#22!).!1,#88)/!5),.!9)+/!'9:8!;*!&)/*5$//!;*!,)0/!
<#,!5$6/$=!":/!4#+0,!5#,$.!,)//2>10.!%$1$.!;*!#$/26)1$,!7-66$,!#,0!5#&!7#116$,=!"$/2!5#*),!*,#$/$,!%#//!
3!0%!;,2)1)2)%4#/*$=!?0%$,!4)&')!75@!+,)%!).!4$//!+,93&2$!%), ). !4)+$!<,0*.$26!;*!).!1,#88)/!
%$1&)!2)//$!).!%),1).0,$//!&#$.,A66$!2$*!#11$!)&&6)+!293&+0,=!B.,$,!6#&9)!).!7-,!,3.26)+)/$,!2#%!C+$,5>&'!
*,$80!6$&!4)+$!1;%$.!@!5#*!+C,$,!).!%),1).0,$//!&#$.,A66$!2$*!;*!).!).*#,.$,!7#$,,)!2A!).)&;,2>1!
1,#880//),=!!
,(-+(#&#.$"'
D;4/!E)C/),'! F#C/#2! 4A&6! 75@! +,)%! @! <G1! 2$//$! ./+( 0+$+"12( ./+'"-( '3( 4562'-5+$&7( 8$&+"+,&,( 1$9(
:'$+-!2#%!1;%!:6!3,$.!HIJK!).!+G&1!4#+.$!',#*$.!;+!%$1$.!:,!/#C2&0!;*!&)*6!;+!%$1$.!6$&!4&$.),=!E#$,)!
+,)%<;.!)+!28),$+A! &#$.$,!6$&!7#22!).!5#L6$,!&-11)=!M$.!5#/90&#*),!).26-.0,!%C/'0!&-*,$!5#L6$,!45#69)!
6$&! +93,+#26$/*)=!F#C/#2!+-,.$!4$/2!5#*),!,>1!+C,$,!75@!).!/#C6#/'0,!1C//0!).!4)+)!%$//1).!/#C2&0!6$&!
+,)%<:.),=!N11$!<;,*),!2$*!+C,$,!+C,$,6-1$/!).!+93,+#26)!6$&!7#22!).!*#6)!)01$.!+,)%&#$.2&0O!#+!7)0!*#6)!
#11$! 2#&6! /#C6#/'0%! &;1))+0,.$/)=! E#.!%$//$! +93,+#26$/*0%! #C126! )65$//0&#C2$! ;*! 7).! 5#&'0,! #//!
%$//$!#+6$,280,/=!P#*),!1,#88)/!5),!1;%$/!)+!26).!*#,.026!/;11,$,!)6<0,.$,!2#%!*-60!4)+)!%$//1).!
/#C2&0!#//!+,#1),=!Q)/1),!0,.0!*9)&'7,;6)!088!:,!HIJRO!%=)=!5#*/)!7#22!).!,#*&0,!2#%!7#$,!<90**0!5$.!
5;,0!G+0&&/-*9)/'$=!"&065#,1!<)/1)!#,!%=)=!).!1;%)!+93,%)*/$!6$&!7#$,,)!+C,$,6-19)!2#%!*#6)!/S66!7).!
<#26=!P#*),!7#$,!+G,0!3!4)02$//!*)6!5#,$.!#,+$66!+C,$,!)//),2!5#&!26-.!+C,$,6-1$!).!+3!+93,%)*/=!P3!4>+.0!
C+$,5>&'!3!7#$%!6@%)!%$1&),!34C**90,!)+!,@1$2+93,%3&0/0%!;*!4-110.0!75@!S%2)!21)66)=!?A,!@!&)*$!5;,0!
7#66)!21)66),!2#%!+A&&0!3!%$.26A66$/)!;*!&3*26A66$/)=!?&@1$,!21)66),!4>+.0!&#69)/'$!34,$+!3!/#C2&0=!
Mynd: V/H hlutfall fyrir 500 stærstu fyrirtækin
á bandarískum hlutabréfamörkuðum
Heimild: Princton University Press.