Vísbending - 14.04.2009, Blaðsíða 3

V í s b e n d i n g • 1 5 . t b l . 2 0 0 9 3
Verkalýðsforystan úr leik
Þriðja forsendan sem ég vil gera að umræðuefni er sú breyting sem verður á samskiptum stjórnvalda
og verkalýðshreyfingar við endalok
ríkisstjórnar Hermanns Jónassonar 1958.
Sú skoðun hafði náð æ meiri fótfestu
hér á landi að varanlegar umbætur á
stjórn efnahagsmála gætu ekki náðst
nema í samráði á milli stjórnvalda og
verkalýðshreyfingar. Þessi skoðun átti rót
sína að rekja til reynslu kreppuáranna þegar
illvíg átök höfðu orðið á vinnumarkaði og
leiðrétting gengis hafði dregist um mörg
ár. Á styrjaldarárunum hafði svo hinn
svokallaði skæruhernaður verkalýðsfélaga
gert að engu tilraunir stjórnvalda til
þess að stöðva víxlhækkanir verðlags
og kaupgjalds. Nýsköpunarstjórnin,
sem báðir þeir flokkar sem tengdust
verkalýðshreyfingunni stóðu að undir
forustu Sjálfstæðisflokksins, fól í sér
tilraun til þeirrar samstöðu sem leitað
var eftir. Harkaleg átök á vinnumarkaði
árið 1955 stuðluðu svo að því að vinstri
stjórn var mynduð undir forustu
Hermanns Jónassonar að loknum
kosningum 1956 og að sú stjórn gerði
tengslin við verkalýðshreyfinguna
beinlínis að grundvelli tilveru sinnar.
Í málefnasamningi stjórnarinnar var
kveðið svo á að haft skyldi samráð
við launþegasamtökin um dýrtíðar-
og kauplagsmál. Var því ákvæði
dyggilega fylgt eftir, enda var sjálfur
forseti Alþýðusambandsins, Hannibal
Valdimarsson, félagsmálaráðherra í
stjórninni. Þegar svo var komið haustið
1958 að nauðsyn bar til að setja hemil á
víxlhækkanir launa og verðlags, sem leitt
höfðu af umbótum á uppbótakerfinu
vorið áður, lagði forsætisráðherrann,
Hermann Jónasson, það til í ríkisstjórn að
leitað yrði samþykkis launþegasamtaka til
að fresta um einn mánuð 17 stiga hækkun
kaupgreiðsluvísitölu sem átti að taka
gildi 1. desember. Samkomulag um þetta
náðist ekki í ríkisstjórn, en Hermann fékk
því framgengt að hann fengi að koma
sjálfur á þing Alþýðusambandsins, sem
þá stóð yfir, og leggja málið fram. Hann
lagði þar með höfuðið á höggstokkinn,
Forsendur viðreisnar
- Seinni hluti -
Jónas H. Haralz
hagfræðingur
eins og hann sjálfur komst að orði, þar
sem hann lýsti því ótvírætt yfir að neitun
þingsins myndi leiða til afsagnar hans
sem forsætisráðherra. Nokkrum dögum
síðar baðst hann lausnar eftir að beiðninni
hafði verið hafnað. Þessir atburðir ollu
tímamótum.
Neitun ASÍ á frestun kauphækkunar
um einn mánuð, á meðan frekari viðræður
á alvarlegri stöðu efnahagsmála færu fram,
dæmdu launþegasamtökin úr leik. Það
var bersýnilegt að lausn efnahagsvandans
gat ekki grundvallast á samræðum og
samkomulagi við þau, heldur yrði að
ná fram að ganga án þeirra fulltingis.
Þegar til kom ári síðar að móta stefnu
viðreisnarstjórnarinnar í launamálum
kom ekki annað til álita en að fella niður
tengingu kauplags við vísitölu verðlags
með beinum fyrirmælum laga án nokkurs
samráðs við aðila á vinnumarkaði.
Þetta gekk mun lengra en gert hafði
verið við gengislækkunina 1950, en þá
hafði einmitt komið í ljós hversu fljótt
samtenging launa við verðlagsvísitölu
gróf undan áhrifum gengisbreytinga.
Nú var hinsvegar reynt að draga úr
skerðingu lífskjara með hækkun bóta
almannatrygginga og lækkun tekjuskatts,
án þess að nokkurt samráð væri haft við
verkalýðsfélögin um þau mál frekar en um
kaupgjaldsmálin.
Seðlabanki sér um
gengisskráningu
Svo virðist sem afsögn Hermanns
Jónassonar hafi komið forustumönnum
verkalýðshreyfingarinnar á óvart. Þeir hafi
ekki lagt á það trúnað að hann myndi
standa við yfirlýsingar sínar. Tilraunir
voru fljótlega gerðar til þess að endurreisa
stjórnina, sem ekki báru árangur,
enda var myndun minnihlutastjórnar
Alþýðuflokksins þegar komin á rekspöl.
Ekki kom til þess að ráðist yrði til atlögu af
hálfu verkalýðsfélaganna á þær aðgerðir sem
sú stjórn stóð fyrir, né heldur, fyrst í stað, á
aðgerðir viðreisnarstjórnarinnar sjálfrar. Það
er ekki fyrr en á útmánuðum 1961, ári eftir
að viðreisnin hafði komið til sögunnar og
jákvæð áhrif hennar voru farin að koma í ljós,
að verkalýðshreyfingin lét til skarar skríða.
Að loknu stuttu verkfalli var í júnímánuði
samið um kauphækkun sem nam rúmum
13 prósentustigum. Ríkisstjórnin hopaði þó
ekki, heldur kallaði saman þingflokka sína til
fundar um mitt sumar, og gaf að svo búnu
út bráðabirgðalög þann 1. ágúst sem fólu
nýstofnuðum seðlabanka ákvörðun gengis
í stað Alþingis, en bankinn lækkaði gengið
daginn eftir um svipaðan hundraðshluta
og kauphækkunin fyrr um sumarið hafði
numið.
Nýtt samráð
Þessi skjótu og einbeittu viðbrögð komu
í veg fyrir að viðreisnin færi út um
þúfur á öðru ári vegferðar sinnar. En
togstreitunni um stjórn efnahagsmála á
milli ríkisstjórnar og verkalýðshreyfingar
var þó engan veginn lokið. Frjálsir
samningar á vinnumarkaði voru sem
fyrr í gildi og verkalýðshreyfingin beitti
styrk sínum til að neita að gera samninga
nema til skamms tíma, jafnvel svo
skamms tíma að lítill munur var á slíkum
launasamningum og sjálfkrafa tengingum
við vísitölu verðlags. Að sínu leyti hafði
ríkisstjórnin hins vegar uppi fyrirætlanir
um róttækar breytingar á fyrirkomulagi
kjarasamninga. Í odda skarst í lok október
1963 þegar ríkisstjórnin lagði fram
frumvarp á Alþingi sem ætlað var að koma
í veg fyrir hækkanir kauplags og verðlags
til áramóta. Þetta frumvarp var dregið
til baka samkvæmt samkomulagi þeirra
Ólafs Thors og Eðvarðs Sigurðssonar, eins
og frægt er orðið, en verkföllum jafnframt
frestað um nokkurn tíma. Þessar sættir
urðu svo upphaf að viðræðum á milli
fulltrúa ríkisstjórnar, verkalýðshreyfingar
og vinnuveitenda á næstu mánuðum
sem leiddu til hins svokallaða júní-
samkomulags 1964. Þar var fallist á
að tengja kauplag að nýju við vísitölu
framfærslukostnaðar samfara hóflegum
launasamningum til eins árs, sem fólu í
sér nokkra tilfærslu frá eftirvinnukaupi
til dagkaups. Um leið var sérstöku átaki
í húsbyggingum láglaunafólks hrundið
af stað. Í kjölfar þessara samninga fylgdi
áframhaldandi samráð um kaup og
kjaramál allt til loka viðreisnaráranna
1971.
Þegar leitað er skýringa á því að þessi
árangur skyldi nást verður að líta aftur
til ársins 1961. Ný gengislækkun eftir
að launahækkanir höfðu verið knúnar
fram hafði þá sýnt svo ekki varð um
villst að ríkisstjórnin myndi halda stefnu
sinni til streitu. Á hinn bóginn hafði
verkalýðshreyfingin sýnt mátt sinn með
því að fallast ekki á kjarasamninga nema til
skamms tíma. Festa beggja aðila hafði með
öðrum orðum knúið fram skynsamlega
framhald á bls. 4