Lesbók Morgunblaðsins - 07.03.2009, Blaðsíða 6

„Segja má að með
uppreisn sinni hafi
Hans Jónatan skráð
sig rækilega á spjöld
danskrar réttarsögu.
… Saga hans og
málsatvik eru nú fast-
ur liður í námsefni í
réttarsögu við Laga-
deild Kaupmanna-
hafnarháskóla.“
Hans Jónatan: karabískur þ
Eftir Gísla
Pálsson
gpals@hi.is
S
íðla sumars árið 1812 er norskur
landkönnuður og kortagerð-
armaður, Hans Frisak að nafni, á
ferð um Austfirði.1 Þann fjórða
ágúst skráir hann í dagbók sína
stutta frásögn af aðstoðarmanni
sínum sem lóðsar hann um fjöll og firnindi:
„Afgreiðslumaðurinn við verslunina hér er
frá Vestur-Indíum, ber ekkert ættarnafn …
en kallar sig Hans Jónatan. Hann er mjög
dökkur á hörund og er með kolsvart krullað
hár. Faðir hans er evrópskur en móðirin
negri. Hann var tólf ára gamall þegar hann
kom til Danmerkur frá Vestur-Indíum ásamt
Schimmelmann landstjóra og tuttugu og eins
árs þegar hann kom hingað til lands fyrir sjö
árum.2
Frásögn Frisaks, sem nýlega kom í leit-
irnar nánast fyrir tilviljun þegar grúskarar á
Þjóðskjalasafni báru saman bækur sínar, er
eina tiltæka heimildin um komu Hans Jón-
atans. Samkvæmt henni settist hann að á Ís-
landi árið 1805, þremur árum eftir að danskir
dómarar fyrirskipuðu með frægum og um-
deildum dómi að hann skyldi fluttur sem
þræll á bernskuslóðirnar í Karíbahafi. Áður
var þó vitað að hann tók við stjórn dönsku
verslunarinnar á Djúpavogi árið 1819.3 Saga
Hans Jónatans er með ólíkindum, en um leið
segir hún merkilega sögu sem á erindi við
umræður nútímans um fjölmenningu, kyn-
þáttahyggju, nýlendustefnu og eignarhald á
fólki; á margan hátt endurómar hún einnig
hræringar sem nú á tímum eru gjarnan
kenndar við hnattvæðingu. Fyrir mannfræð-
ing er margt athyglisvert í þessari sögu.
Móðir Hans Jónatans hét Emilia Regina og
átti ættir að rekja til Ghana í Vestur-Afríku.
Hún var ambátt hjónanna Henriette og Hein-
rich Ludwig Ernst von Schimmelmann og
vann á plantekru þeirra á eynni St. Croix á
Jómfrúaeyjum, sem var dönsk nýlenda. Nöfn
þrælanna endurspegluðu hefðir dönsku þræla-
haldaranna að öðru leyti en því að ætt-
arnöfnum var sleppt; ætternið var aukaatriði
og jafnvel lögð á það áhersla að rjúfa þau
tengsl sem ættarnöfn jafnan undirstrikuðu.
Ekki er ljóst hver var faðir Hans Jónatans, en
leiða má líkur að því að sá hafi verið sjálfur
heimilisfaðirinn Schimmelmann. Schimmel-
mannhjónin fluttu til Danmerkur frá St. Croix
árið 1789 og settust að í Sct Annæ Øster
hverfinu í Kaupmannahöfn að Amaliegade 23,
ásamt tveimur ambáttum. Önnur þeirra var
Emilia Regina. Hans Jónatan varð eftir á St.
Croix, en kom til Kaupmannahafnar nokkrum
árum síðar. Samkvæmt íslenskum kirkjubók-
um kvæntist hann Katrínu Antoníusdóttur frá
Hálsi skammt frá Djúpavogi árið 1820 og
skömmu síðar fluttist hann ásamt konu sinni
að Borgargarði þar sem hann bjó þar til hann
lést árið 1827. Þrællinn frá Jómfrúaeyjum var
orðinn bóndi uppi á Íslandi, sumpart að hætti
Bjarts í Sumarhúsum. Þau Hans Jónatan og
Katrín eignuðust tvö börn sem komust á legg,
Lúðvík Stefán og Hansínu Regínu, og af þeim
er fjöldi manns kominn.
Flutningur þeirra mæðgina Emilia Regina
og Hans Jónatans til Evrópu kveikti vonir í
brjósti þeirra um frelsi og betri kjör, enda
blésu nýir vindar í Evrópu í kjölfar frönsku
byltingarinnar. Heinrich lést skömmu eftir
heimkomuna til Danmerkur og ekkjan Henri-
ette virðist ekki fyllilega hafa ráðið við sitt lið.
Kannski hafði hún alltaf litið á Hans Jónatan
sem óþægilegan aðskotahlut. Hann var ekki
einungis svartur Schimmelmann, hann var
bæði þræll hennar og sonur manns hennar.
Þetta fór ekki vel saman, þótt ekki væri það
einsdæmi í Danaveldi eða nýlenduheiminum
yfirleitt. Þar við bættist að Hans Jónatan var
greindur og spurull og hafði lært sitt hvað;
hann kaus að fara sínar eigin leiðir, losa sig
undan hlekkjum þrældómsins og hasla sér völl
í hinum stóra heimi. Henriette leit hins vegar
á hann eins og hverja aðra „nýlenduvöru“ sem
Schimmelmannfjölskyldan hafði flutt með sér
frá St. Croix.
En þrældómur er ekkert grín og Hans Jón-
atan er nóg boðið. Þann 22. mars 1801 lætur
hann til skarar skríða, sextán ára að aldri,
kveður móður sína og fer að heiman. Daginn
áður virðist hann hafa gefið til kynna að hann
hygðist leggja Dönum lið í hernaði þeirra
gegn Englendingum, en Henriette léði ekki
máls á því. Hún bíður ekki boðanna og sam-
dægurs kærir hún Hans Jónatan – „gulleitan
múlatta“ (mulat af en gulagtig Couleur) – og
krefst þess að hann verði handtekinn og færð-
ur til síns heima að Amaliegade. Með því hefj-
ast söguleg málaferli sem lýkur með umdeild-
um dómi í Hof- og Stadsret
Kaupmannahafnar vorið 1802 sem mælir svo
fyrir að Hans Jónatan skuli sendur aftur til
St. Croix ásamt móður sinni, sem þræll í eigu
Henriette Schimmelmann.4
Í fljótu bragði mætti ætla að þótt dómurinn
yfir Hans Jónatan hafi skipt sköpum í lífi
hans hafi hann verið léttvægur, hversdags-
legur atburður í Danaveldi. Vera má að
dönsku dómararnir hafi gengið til verka sinna
fullvissir þess að dómar þeirra hefðu litla þýð-
ingu fyrir síðari tíma, en mál Hans Jónatans
átti eftir að draga dilk á eftir sér. Segja má
að með uppreisn sinni hafi Hans Jónatan
skráð sig rækilega á spjöld danskrar rétt-
arsögu. Bæði er það að dómurinn yfir honum
hefur ítrekað verið til umræðu meðal danskra
lögspekinga, enda vakti hann grundvall-
arspurningar um eignarhald á fólki, og svo
hitt að saga hans og málsatvik eru nú fastur
liður í námsefni í danskri réttarsögu við Laga-
deild Kaupmannahafnarháskóla.5 Danskir lög-
fræðingar kunna þess vegna furðu góð skil á
sögu Hans Jónatans, a.m.k. Danmerkurdvöl
hans.
Kjólar, fólk og aðrar nýlenduvörur
Um 1800 voru tugir blökkumanna búsettir í
Kaupmannahöfn og voru flestir þeirra þræl-
ar frá Vestur-Indíum eða afkomendur
þeirra. Danskir þrælahaldarar höfðu hagnast
á þrælasölu og ræktun sykurreyrs í nýlend-
unum og mikill áhugi var fyrir því í Dan-
mörku að fá þetta fólk og auðæfi þess heim.6
Réttindi þrælanna og skyldur voru hins
vegar óljós og sum ágreiningsmál urðu
aðeins leyst með dómi. Tvö prófmál árið
1801 mörkuðu djúp spor í þessum efnum og
var annað þeirra mál Henriette Schimmel-
mann gegn Hans Jónatan. Vandinn var sá að
lög um eignarhald á fólki frá dönskum
nýlendum voru fremur óskýr í kjölfar þess
að þrælahald var afnumið í Danmörku, auk
þess sem tíðarandinn var ört að breytast þar
eins og víðast annars staðar í Evrópu.
Þótt þrælahald hafi verið afnumið í Dan-
mörku viðgekkst það enn um skeið í dönskum
nýlendum. Þegar þrælahaldararnir fluttu
heim til Kaupmannahafnar ásamt „hús-
þrælum“ sínum þurfti því að skera úr um
hvor skyldu vega þyngra dönsk lög eða hefð-
irnar í nýlendunum. Gátu menn ráðskast með
fólk eins og aðrar „eignir“? Dönsk tilskipan
frá 1792 bannaði flutning þræla landa á milli,
en hún átti ekki að taka gildi fyrr en áratug
síðar. Henriette Schimmmelmann mátti því
vita að kæmi hún ekki Hans Jónatan í verð í
nýlendunum áður en árið 1802 var á enda
væri það um seinan. En nú var óhægt um vik
þar sem stráksi hafði hlaupist á brott og
skráð sig í danska sjóherinn. Henriette leggur
tvívegis fram kæru hjá lögreglu Kaup-
mannahafnar á hendur Hans Jónatan, segir
hann hafa stolið einhverjum munum frá sér
og krefst þess að hann verði handtekinn.
Kröfum hennar er ekki sinnt, en um síðir
tekst henni með aðstoð fógeta að fá Hans
Jónatan handtekinn. Þann 31. maí árið 1802
er dómur upp kveðinn. Í vitnaleiðslum þurfti
að skera úr um hvort húsþrælarnir sem voru
kallaðir til vitnis hefðu hlotið skírn, annars
væri ekki um persónur að ræða í lagalegum
skilningi. Vissulega átti það við um Hans Jón-
atan.
Að öðru leyti snerust réttarhöldin um eign-
arréttarhugtakið, notkun þess og þýðingu.
Verjandi sakbornings benti á að þótt ekki
væri vitað hver væri faðir Hans Jónatans væri
ljóst að um frjálsan hvítan mann væri að ræða
og því væri krafa Henriette um eignarrétt
byggð á hæpnum forsendum. Lögmaður
Henriette svaraði því hins vegar til að fað-
ernið væri málinu óviðkomandi. Hans Jónatan
hefði fæðst sem þræll þar sem móðir hans
hefði verið ambátt og því væri eignarhald
Henriette hafið yfir allan vafa. Rétturinn
féllst á það. Skipti þar litlu að Friðrik krón-
prins hafði ritað bréf til stuðnings Hans Jón-
atan, minnugur ágætrar frammistöðu hans í
sjóorustu við Englendinga.
Ekki var þó loku fyrir það skotið að eign-
arrétturinn hefði rýrnað við flutning þrælsins
til Danmerkur. Sækjandi málsins hélt því
fram að það væri eins með þræla frú Schim-
melmann og kjóla hennar, að þótt færa mætti
sönnur á að þeir væru keyptir annars staðar
félli eignarrétturinn ekki úr gildi þegar þeir
væru fluttir til annars lands. Dómararnir voru
sammála í niðurstöðum sínum en þá greindi á
um forsendur dómsins og því er málið enn á
dagskrá meðal danskra lögspekinga. Sumir
töldu eignarréttinn óhaggaðan, en aðrir vísuðu
til laga um forræði yfir vinnufólki og hjúum.
Einn atkvæðamesti dómarinn, A. S. Ørsted,
var reynslulítill, rúmlega tvítugur að aldri, og
virðist hafa séð sig um hönd síðar á ferli sín-
um. Meirhluti dómaranna úrskurðaði að frú
Schimmelmann hefði eignast Hans Jónatan í
samræmi við vestur-indískan rétt, handtaka
hans hefði verið lögmæt og eigandanum væri
frjálst að flytja þrælinn aftur til Vestur-Indía.
Hans Jónatan komst hins vegar undan og
sigldi til Íslands á vit frelsisins.
Frjáls maður
Hans Jónatan var enginn venjulegur þegn.
Það orð fór af honum í Danmörku að hann
væri óróaseggur og til alls vís ef hann gengi
laus, bein ógnun við danska ríkið. Sérstakar
Í vitnaleiðslum þurfti
að skera úr um hvort
húsþrælarnir sem voru
kallaðir til vitnis hefðu
hlotið skírn, annars
væri ekki um persónur
að ræða í lagalegum
skilningi. Vissulega
átti það við um
Hans Jónatan.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 7. MARS 2009
6 LesbókMANNFRÆÐI