Teningur - 02.12.1985, Blaðsíða 4

Milan Kundera
Hlátur Guðs
Ávarp flutt við móttöku Jerúsalem verðlaunanna í bókmenntum 1985
Mér viröist það ekki stafa af tilviljun,
lieldur af langri hefð, að stærstu bók-
menntaverðlaun ísraels skuli vera ætl-
uð bókmenntum allra þjóða. t>að eru
einmitt hinir fremstu meðal Gyðinga,
aldir upp fjarri ættjörð sinni og utan við
ástríður þjóðernismetnaðar, sem hafa
alltaf sýnt óþjóðbundinni Evrópu sér-
stakan skilning, þegar litið er á hana
sem menningarheild en ekki landsvæði.
Jafnvel þótt Evrópa hafi brugðist gyð-
ingum svo hörmulega, hafa þeir samt
sem áður verið trúir evrópskum
heimsborgarahætti, og ísrael, þetta litla
land þeirra sem þeir hafa loksins endur-
heimt, kemur mér því fyrir sjónir sem
hið eiginlega hjarta Evrópu, undarlegt
hjarta, staðsett utan við líkamann.
Ég er djúpt snortinn þegar ég tek í
dag við verðlaunum þeim sem bera
nafn Jerúsalem og mark þessa mikla
heimsborgaraanda gyðinga. Ég tek við
þeim sem skáldsagnahöfundur. Ég und-
irstrika, skáldsagnahöfundur, ég segi
ekki rithöfundur. Samkvæmt Flaubert
er skáldsagnahöfundur sá sem vill láta
sig hverfa á bak við verk sitt. Að hverfa
á bak við verkið merkir að vera ekki í
sviðsljósinu. Það er ekki auðvelt nú á
dögum þegar hvaðeina sem einhverju
máli skiptir verður að fara um óþolandi
upplýst svið fjölmiðlanna sem, andstætt
við ætlun Flauberts, láta verkið hverfa
bak við myndina af höfundi þess. Við
þessar aðstæður, sem enginn fær fylli-
lega varast, virðist mér athugasemd
Flauberts vera eins konar viðvörun: við
það að stíga fram í sviðsljósið teflir
skáldsagnahöfundurinn verki sínu í tví-
sýnu, því að það getur átt á hættu að
vera skoðað sem hreinn viðauki við
athafnir hans, yfirlýsingar og viðhorf.
En það er ekki nóg með að skáld-
sagnahöfundurinn sé ekki málpípa
nokkurs manns, heldur gengi ég jafnvel
svo langt að segja að hann sé ekki
einu sinni málpípa sinna eigin hug-
mynda. Þegar Tolstoj skrifaði fyrsta
uppkastið að Önnu Karenínu, var
Anna óviðfelldin kona og hörmuleg
endalok hennar aðeins réttlát og sann-
gjörn. Endanleg gerð skáldsögunnar er
allt önnur. En ég held ekki að Tolstoi
hafi í millitíðinni breytt siðferðishug-
myndum sínum. Mér þykir sennilegra
að þegar hann skrifaði söguna hafi
hann hlustað á aðra rödd en rödd sinn-
ar eigin siðferðilegu sannfæringar.
Flann hlustaði á það sem ég vildi nefna
visku skáldsögunnar. Allir sannir skáld-
sagnahöfundar hlusta á þessa ópersón-
bundnu visku, sem skýrir það að meiri
háttar skáldsögur eru alltaf svolítið gáf-
aðri en höfundar þeirra. Skáldsagna-
höfundar sem eru gáfaðri en verkin ættu
að hverfa til annarra starfa.
En hver er þessi viska, hvað er skáld-
sagan? Gyðingar eiga ágætan málshátt:
„Maðurinn hugsar, Guð hlær“. í anda
þessarar setningar ímynda ég mér
gjarnan að Fran$ois Rabelais hafi dag
nokkurn heyrt Guð hlæja og að þannig
hafi fæðst hugmyndin að fyrstu evr-
ópsku skáldsögunni sem eitthvað kvað
að. Sú tilhugsun þykir mér skemmtileg
að skáldsagnalistin hafi komið í heim-
inn sem bergmál af hlátri Guðs.
En hvers vegna skyldi Guð hlæja
þegar hann horfir á manninn hugsa?
Vegna þess að maðurinn hugsar og
sannleikurinn gengur honum úr greip-
um. Vegna þess að því meir sem menn-
irnir hugsa, því meir fjarlægist hugsun
eins þeirra hugsun annars. Og að lok-
um vegna þess að maðurinn er aldrei
það sem hann heldur að hann sé. í
birtingu nútímans kom í ljós þessi
grundvallarstaða mannsins, þegar hann
kom út úr miðöldunum: Don Kíkóti
hugsar, Sansjó hugsar, og ekki aðeins
sannleikurinn um heiminn, heldur einn-
ig sannleikurinn um þá sjálfa gengur
þeim úr greipum. Fyrstu evrópsku
skáldsagnahöfundarnir skildu þessa
nýju stöðu mannsins og á henni byggðu
þeir hina nýju list, skáldsagnagerðina.
Frangois Rabelais fann upp mörg ný-
yrði sem öðluðust fastan sess í frönsku
og öðrum tungumálum þegar fram liðu
stundir. Eitt þessara orða hefur þó
gleymst og er það miður. Það er orðið
agélaste sem komið er úr grísku og
merkir þann sem stekkur ekki bros,
sem hefur ekki snefil af skopskyni. Ra-
belais fyrirleit agelasta. Ffann óttaðist
2