Teningur - 01.01.1989, Blaðsíða 40

ROLAND BARTHES
AÐ VERA HRIFINN AF SCHUMANN
Frakkar eru haldnir sérkennilegum
fordómi gagnvart Schumann, segir
Marcel Beaufils: þeim finnst hann
eiginlega vera „aöeins of þykkur
Fauré". Ég held aö þennan fyrirvara
þeirra eigi ekki aö rekja til einhverrar
andstæöu milli „fransks skýrleika“ og
„þýskrar tilfinningasemi“. Ef dæma
skal af hljóðritunum og útvarpsþáttum
eru Frakkar nú yfir sig hrifnir af dæmi-
gerðum tónskáldum þungarómantík-
urinnar, Mahler og Bruckner. Nei,
ástæöan fyrir þessu áhugaleysi (eöa
þessum minni háttar áhuga) er af
sögulegum toga, ekki sálfræðilegum.
Schumann er umfram allt tónskáld
píanósins. En skoðaö með augum
félagsfræöinnar (og út úr öllum hljóð-
færum, frá lútu til sembals og saxó-
fóns, má lesa einhverja hugmynda-
stefnu) hefur píanóiö um aldarlangt
skeið lotið sögulegri þróun og
Schumann er fórnarlamb hennar.
Maðurinn sem hugvera hefur breyst:
hiö innra, hiö nákomna, einveran,
hafa misst gildi sitt. Einstaklingurinn
er oröinn sífellt meiri hópvera, hann
vill tónlist fyrir marga, fjöldatónlist, oft
æðisgengna, sem er tjáning á við
frekar en ég. En Schumann er raun-
verulega tónskáld hinnar innri ein-
veru, tónskáld hinnar ástföngnu og
lokuðu sálar sem er á eintali viö sjálfa
sig (þess vegna er svo mikið af par-
lando í verkum hans, til aö mynda er
frábært dæmi um slíkt í Kreisleriana
nr 6), í stuttu máli, tónskáld Barnsins
sem þekkir ekkert annað samband en
viö Móðurina.
Hvernig menn hlusta á píanótónlist
hefur líka breyst. Paö er ekki aðeins
að menn hafi horfið frá einkaáheyrn,
eða í hæsta lagi fjölskylduáheyrn, til
almannaáheyrnar - hver einasta
plata, jafnvel þótt menn hlusti á hana
heima hjá sér, kemur sér á framfæri
sem tónlistarviðburði og píanóið
verður að vettvangi þar sem slíkur
atburður á sér stað - það er líka það,
að sjálf snillin, sem var vitaskuld til á
tímum Schumanns, enda vildi hann
verða snillingur sem jafnaðist á við
Paganini, hefur rýrnað. Hún þarf ekki
lengur að koma til móts við heims-
mennskuæði konserta og viðhafnar-
sala, hún er ekki lengur í anda Liszts.
Núna er hún vegna hljómplötunnar
eilítið hemuð snilli, fullkominn leikur
(án ágalla, án tilviljunar) sem ekkert er
hægt að setja út á, en lyftir engu,
hrífur ekkert, er á einhvern hátt óra-
fjarri líkamanum. Píanóleikara í dag
fellur í skaut geysileg virðing en engin
hrifning og ef svo mætti segja, eftir
orðanna hljóðan, engin samkennd.
En píanótónlist Schumanns, sem er
erfið, kallar ekki fram neina mynd af
snillinni (snillin er ímynd, ekki tækni).
Það hvorki hægt að leika hana eftir
gamla laginu né eftir nýja stílnum
(sem ég ber gjarnan saman við „ný-
bylgjuna í matargerð", snöggsoðinn).
Hún er nákomin píanótónlist (sem
þýðir ekki að hún sé Ijúf) eða þá
e/'n/capíanótónlist, jafnvel einstakl-
ingsbundin, sem fælist atvinnumenn-
skuna, vegna þess að það að sþila
Schumann felur í sér ákveðið sak-
leysi gagnvart tækninni sem er alls
ekki á færi allra listamanna að öðlast.
Að síðustu er það notkun píanósins
sem hefur breyst í grundvallaratrið-
um. Alla 19. öldina var píanótónlistin
vitaskuld stéttbundin, en þó nægilega
almenn til þess að fara nokkurn veg-
inn saman við það að hlusta á tónlist.
Sjálfur fór ég ekki að hlusta á sin-
fóníur Beethovens fyrr en ég fór að
spila þær með góðvini mínum sem
var jafn hrifinn af þeim og ég. En núna
er það að hlusta á tónlist orðið óháð
því að menn leiki hana: fjöldi snillinga,
sægur áheyrenda, en sáralítið af leik-
mönnum. En (einnig hér) Schumann
lætur tónlist sína ekki ná fyllilega
eyrum nema þess sem leikur hana,
jafnvel þótt honum farist það ekki vel
úr hendi. Þessi þverstæða hefur alltaf
slegið mig: að ég varð yfir mig hrifinn
af einhverju verki eftir Schumann
þegar ég lék það sjálfur (nokkurn
veginn) en varð fyrir hálfgerðum von-
brigðum með það þegar ég heyrði
það á plötu. Það virtist þá svo undar-
iega ófullgert. Ég held að hér hafi nú
ekki verið um að ræða neitt oflæti af
minni hálfu. Ástæðan er öllu heldur
sú, að tónlist Schumanns höfðar ekki
bara til eyrans, hún höfðar til líkam-
ans, til vöðvanna, með slætti hljóm-
falls síns, og eins og í merg og bein
með unaði lagsins: það mætti segja
að hverju sinni hafi verkið ekki verið
samið nema fyrir einn mann: þann
sem leikur: hinn eini sanni Schum-
ann-píanisti er ég.
Skyldi þetta nú stafa af því að hér
sé um að ræða sjálfsupptekna tónlist?
Það sem manni er nákomið er það
alltaf svolítið. Það er verðið sem
38