Teningur - 01.05.1990, Blaðsíða 4

2 / UPPI Á TENINGNUM
ÍSLENSKU BÓKMENNTAVERÐLAUNIN
Á að verðlauna rithöfunda? Og fyrir
hvað? Eru þeir nokkuð annað en lit-
ríkir páfagaukar þar sem þeir sitja á
öðrum fæti hver á sinni grænu bók-
menntagrein innilokaðir í fuglabúri
frásagnarlistarinnar?
Þessar spurningar verða ekki
ræddar hér. Hins vegar er ætlunin að
fjalla í stuttu máli um bókmennta-
verðlaunin sem Félag íslenskra bóka-
útgefenda stofnaði til á síðastliðnu ári
og kallast „íslensku bókmenntaverð-
launin sem forseti íslands afhendir“.
Tilgangur verðlaunanna er að
„styrkja stöðu frumsaminna íslenskra
bóka, efla vandaða bókaútgáfu, auka
umfjöllun um bókmenntir í fjöl-
miðlum og hvetja almenna lesendur
til umræðna um bókmenntir.“ Verð-
launabókin er valin með þeim hætti
að útgefendur tilnefna bækur til verð-
launanna og borga 30.000 kr með
hverri bók sem þeir tilnefna. Þessi
framlög mynda sjóðinn sem verð-
launin eru veitt úr, ein milljón króna.
Úr tilnefndum bókum valdi tíu
manna dómnefnd (sem undirritaður
átti sæti í), skipuð af ýmsum stéttar-
og félagasamtökum, svo og embætti
forseta íslands, „tíu athyglisverðustu
bækur ársins“ og var tíu bóka listinn
birtur í bvrjun desember. Úr þessum
tíu bókum kaus síðan fimm manna
dómnefnd verðlaunabókina með
hliðsjón af innsendum atkvæða-
seðlum frá almenningi.
Fljótt bar nokkuð á gagnrýni á
íslensku bókmenntaverðlaunin, bæði
í blöðum og sjónvarpi; þó ef til vill
furðu lítið miðað við það sem búast
mátti við. Sérstaklega beindust
athugasemdir að tíu bóka listanum,
og þá einkum tímasetningunni, bæði
fyrir meintan auglýsingakeim og eins
fyrir að taka fram fyrir hendurnar á
fólki og miðstýra vali bestu bóka
ársins. Ennfremur heyrðust þær
raddir að frekar hefði átt að ein-
skorða valið við fagurbókmenntir eða
skipta verðlaununum í tvennt ella,
fagurbókmenntir og önnur rit. Alvar-
legasta gagnrýnin var þó ef til vill sú,
að tíu bóka listinn kynni að skyggja á
aðrar jafn athyglisverðar bækur sem
komust hvorki að í auglýsingaflóð-
inu, á metsölulistanum né í „tístirn-
inu“.
Nú er það svo, að oft gleymist að
spyrja að aðalatriðinu. Hvers konar
verðlaun eru þetta? Svarið er að hér
er um að ræða bókmenntaverðlaun
bókaútgefenda sjálfra. Þeir veita
verðlaunin og leggja til verðlaunaféð
með tilnefndum bókum. Hér er því
um að ræða einkaframtak Félags
bókaútgefenda, ekki nein opinber
verðlaun af hálfu ríkisins. Samt sem
áður hafa verðlaunin um margt á sér
opinberan svip, bæði sökum þess að
þau eru afhent af forseta allra
landsmanna, vegna aðildar stéttarfé-
laga og forsetaembættis að skipun
dómnefndanna og vegna þess að sam-
bærileg verðlaun eru ekki til í land-
inu. En fyrst þetta eru bókaútgefend-
averðlaun, hvers vegna er þá dóm-
nefnd og afhendingu háttað á þann
veg sem raun ber vitni?
Skipan dómnefndanna virðist mér
helgast af því að bókaútgefendur telji
sig eiga hagsmuna að gæta og geti því
ekki staðið að valinu á óhlutdrægan
hátt: Félag bókaútgefenda treysti sér
ekki til að mismuna félagsmönnum
með því að standa beint að því að
velja tíu athyglisverðustu bækurnar
úr hópi þeirra bóka sem félagsmenn
þeirra hafa tilnefnt hver í sínu lagi.
Þess vegna hugsi þeir sér að óháðir
aðilar velji bækurnar því að þannig
náist tiltölulega hlutlœgt mat, e.t.v.
einkum gagnvart hagsmunaaðilunum
sjálfum, einstökum bókaútgefendum.
Sú ákveðna tilhögun sem nú var höfð
á skipun dómnefndanna er í sjálfu sér
aukaatriði. Aðalatriðið er að dóm-
nefndirnar séu sjálfstæðar gagnvart
bókaútgefendum. Hins vegar má ljóst
vera að með núverandi fyrirkomu-
lagi, þarsem tilnefningin er jafnframt
fjármögnunarleið, er forvalið í
höndum útgefendanna sjálfra, ekki
dómnefnda. Þar með eru „vinnslu-
stigin“ í rauninni orðin þrjú og sjálf-
stæði dómnefndanna skert verulega.
Þær geta ekki tekið til umfjöllunar
önnur rit en þau sem einstakir útgef-
endur hafa ákveðið að tilnefna til
verðlaunanna. Og þetta er höfuðatr-
iði: það er engan veginn óhjákvæmi-
legt að mat útgefanda og mat dóm-
nefndar fari hér saman.
En hvers konar bækur er verið að
velja? Tilgangurinn er sá að beina
kastljósinu að frumsömdum
íslenskum bókum. Það er gert með
því að velja tíu athyglisverðustu
bœkur ársins, ekki tíu bestu bók-
menntaverkin. Og er þó engan veg-
inn tryggt að nákvæmlega tíu athygl-