Teningur - 01.05.1990, Blaðsíða 44

42 I BRETASÖGUR
ÁGÚST BORGÞÓR SVERRISSON
IAIN BANKS - KÓMÍSKAR MARTRAÐIR OG
FJÖLSKRÚÐUGT ULGANGSLEYSI
Iain Banks er fæddur og uppalinn
Skoti, hálffertugur; hann hefur
numiö ensk fræði og heimspeki í
háskóla. Hann mun hafa fengist við
skáldsagnagerð frá 16 ára aldri en
fyrstu bókina gaf hann út þrítugur
árið 1984, The Wasp Factory. Hann
hefur sent frá sér alls 6 miðlungs-
langar skáldsögur, þar af tvær efnis-
lega tengdar vísindaskáldsögur
(Consider Phlebas og The Player og
Games) undir nafninu Iain M. Banks
til aðgreiningar frá öðrum verkum
sínum. Til að takmarka viðfang þess-
arar stuttu kynningar látum við þær
liggja á milli hluta hér enda falla þær
illa í þá heildarmynd sem gera má sér
af hinum bókunum fjórum sem þó
eru ærið fjölskrúðugar.
Banks er í hópi þeirra höfunda sem
eru svo gæfusamir að hafa skapað sér
sérstöðu en hjá honum felst hún í
furðulegu ólgandi hugmyndaflugi
sem greina má í tvennt: annars vegar
andstyggilegur og hugvitsamlegur
óhugnaður sem veitir innsæi í tak-
marklausa mannvonsku, hins vegar
súrrealískar fantasíur svo fyndnar og
heillandi að „lesandinn fyllist söknuði
þegar veruleikinn tekur við“ eins og
einn gagnrýnandi hjá The Times
hefur komist að orði.
Þetta notar Banks til að kreista
nýjan safa úr einföldum og kunnug-
legum þemum: grimmd mannsins og
tilgangsleysi tilverunnar. Bölsýnin er
tjáð af ofsafengnu afdráttarleysi, full-
komin afneitun á æðri tilgangi fær
sennileika í hrikalegu afli tilviljunar-
innar þegar sögupersónurnar verða
fyrir barðinu á blindri, heimskulegri
og tilgangslausri óheppni. En kol-
svartur húmor höfundar hlaðinn hug-
myndaríku smekkleysi varnar því að
bölsýni textans verði yfirþyrmandi í
vitund lesandans og stundum virðist
hvert orð í senn vera þrungið gamni
og alvöru án þess að annað sé á
kostnað hins.
Aðalpersóna og sögumaður The
Wasp Factory er 16 ára gamall piltur,
Frank Cauldhame að nafni. Hann
hefur þrjú morð á samviskunni, öll
framin áður en hann náði unglings-
aldri. Morðin hafa aldrei komist upp
því allir töldu að um slys hefði verið
að ræða í hvert sinn enda úthugsuð
skipulagning og kaldrifjuð hugvits-
semi að verki. Eldri bróðir Franks,
Eric, hefur verið vistaður á geð-
veikrahæli en er nýstrokinn þaðan í
upphafi sögunnar og stefnir heim til
sín. Faðir þeirra er sérvitringur sem
hefur skrifað nokkur vísindarit sem
hann fær ekki útgefin enda er helsta
efni þeirra rök fyrir þeirri skoðun að
jörðin sé Möbíusarræma en ekki
hnöttur. En hann hefur einnig
sitthvað misjafnt á samviskunni og
býr yfir leyndardómi sem snertir syni
hans. Uppgjör er í vændum.
Feðgarnir búa í stóru húsi á örlítilli
eyju við strendur Skotlands, hvort-
tveggja leifar þverrandi auðs Could-
hame-ættarinnar. Frank lifir í sínum
myrka hugarheimi og stundar ýmsa
furðulega og skelfilega iðju í einrúmi á
þessum afskekkta stað. Meðal annars
hefur hann útbúið sér nokkurs konar
véfréttarhof á háaloftinu í húsinu,
The Wasp Factory-Vespusmiðjan.
Þangað telur hann sig sækja svör við
spurningum um framtíðina, en stað-
urinn er endurspeglun á lífi hans enda
hefur hann komið fyrir ýmsum smá-
hlutum sem tengjast því og glæpum
hans, að ógleymdum vespuflugunum
sem hann drepur af og til og festir í
heitu vaxi. Hér er orðaleikur á ferð-
inni, orðið „wasp“ táknar ekki bara
vespu heldur er skammstöfun á hug-
takinu „White anglo-saxon-Protest-
ant“ = mótmælendatrúarmaður af
engilsaxneskum uppruna. En Frank
birtist lesandanum oft sem afsprengi
alls hins versta, sem finna má í vest-
rænum hugsunarhætti og ruddalág-
menningu, hann dýrkar ofbeldi og
stríð og fyrirlítur kvenfólk. En
stundum er hugur hans eins og spegil-
mynd af heimspólitíkinni: „Oft hef ég
hugsað mér sjálfan mig sem ríki eða
a.m.k. borg. Mér hefur þá fundist sem
ólíkar breytilegar tilfinningar mínar
til hluta og skoðanir um þá og hug-
myndir og orsakir verknaða væru
eins og mismunandi pólitísk ferli sem
ríki ganga stundum í gegnum“.
Ofbeldi er ekki jafnfyrirferðamikið
í öðrum bókum Banks og frumraun-
inni en eftirtektarvert við tvær þeirra,
Walking on Glass og The Bridge, er
hvernig hamslaus spuni, botnlaust
hugmyndaflug og endalaust brand-
araflóð haldast í hendur við stífa
formræna ögun og einnig hvernig
höfundur nær að flétta saman næstum
broslega ólík söguefni.
Walking on Glass inniheldur þrjár
sögur sem sagðar eru til skiptis, einn